Microsoft Word - Nirjash 15.doc

Veľkosť: px
Začať zobrazovať zo stránky:

Download "Microsoft Word - Nirjash 15.doc"

Prepis

1 wbh vm eª v Ki M elyv Z_ wewpîv LÊ 15 m Þ ^i 2005 eª vk M elyv I g~j vqb wefvm

2 MÖš ^Z : eª vk cöökvkkvj : m Þ ^i 2005 cöökvkk cö Q` A i web vm I A½m¾v gy`ªy : eª vk, M elyv I g~j vqb wefvm 75 gnvlvjx XvKv 1212 : mv R`yi ingvb : gv. AvKivg nv mb : eª vk wcö Uvm (cyivzb) 41 (bzzb) e K-wm U½x wkí GjvKv MvRxcyi Gi M elyv wi cvu jv _ K evqvbk Z 8wU Ges 2004-Gi 9wU wi cv U i mvi-ms c Ges 3wU we kl cöeü G msl vq cökvk Kiv n jv gzvg Zi Rb m úv`k ev cökvkk `vqx b nb cöeümg~ n Dc vwcz mkj gzvgz M elk ev jlkm Yi GKvš wbr ^ m úv`bv cwil` m úv`k m`m : nvmvb kixd Avn g` : Avwgbyj Avjg I KvwbR dv Zgv Nirjash: Summary of selected BRAC research reports of 2003 & 2004, Number 15, September Published by BRAC, Research and Evaluation Division, 75 Mohakhali, Dhaka 1212, Bangladesh.

3 m úv`kxq 1 m~wpcî eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi I qemvbu D Øvab 9 Dbœqb Kg Kv Êi g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš f y³ Kivi KŠkj LuyR Z Avš R vwzk gzwewbgq mfv I RvZxq m jb AbywôZ 15 evsjv ` k wkï BbRywii mvgwmök Ae v: cöwz iv ai Rb GLbB e e v wb Z n e 22 Av_ -mvgvwrk cyi li ` wó Z bvixi cöwz mwnsmzv: GKwU g~j vqb 34 evsjv ` ki Av_ -mvgvwrk I AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev MÖnY 42 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb Ges Gi `xn Kvjxb vwqz 48 wk kvix `i Dbœq b wk kvixiv: Avcb Kv m i cvbju g~j vqb 55 wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve 59 eª v Ki Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i gšwjk hvm Zv n«vm cv Q 65 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v 70 eª vk bvm vix Z Drcvw`Z Avgªcvwj, jey I cqvivi Pvivi Dci GKwU mgx v 80

4 ^v welqk RÛvi I h²v: evsjv ` ki cöw Z RÛvi ms e`bkxj GKwU Kg m~wpi g~j vqb 84 evsjv ` ki knivâ j Ges cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvq i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic cöexy `i cöv_wgk ^v mev Dbœqb cökí kxl K ebmjvbb Rwic 2003 Gi djvdj 99 evsjv ` k ^v Î mgzv Ae jvkb: evsjv `k nj_ BKz BwU IqvP (wegbpbwwe D): Rwic evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ªi Dci cwipvwjz GKwU AbymÜvbx mgx v 107 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv 114 mš vb Rb `v bi Î Av m wbkhy³ cvwb cvb Kivi cöfve 125 evsjv ` k AwZ `wi`ª `i g a cvwb I cqtwb vkb e e vi wpî 128 evsjv ` k Jlwa Dw ` Pv li m vebv: bv Uv ii AwfÁZv 133

5 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:1-8 eª vk z`ªfy cö`v bi gva g `wi`ª gvby li we klz gwnjv `i gzvqb m e `vwi`ª we gvp b RvwZms Ni wg jwbqvg Dbœqb j gvîv AR b z`ªfy Kvh µg Ab Zg cöavb PvwjKv kw³ wn m e cwimwyz n q Q wg jwbqvg Dbœqb j gvîvi GKwU Ab Zg D Ïk n Q 2015 mv ji g a AwZ `wi`ªzv Ges zav A a K Kwg q Avbv m úv`kxq Avš R vwzk z`ªfy eqi 2005 Ges wg jwbqvg Dbœqb j gvîv Mixe gvbyl Z_v bvixi gzvq b z`ªfy Kvh µ gi f~wgkv e vck G Dcjw _ KB RvwZmsN 2005 mvj K ÔAvš R vwzk z`ªfy eqiõ wn m e NvlYv K i Q z`ªfy Kvh µ gi m~pbv Ggb GK aviyv _ K ïi nq h cöwzwu gvby li g a B cö Qbœ gzv i q Q Z e `wi`ª gvby li m gzv Kv R jvmv bvi my hvm bb KejgvÎ mb my hvmwu K i `qv M j MÖv gi Mixe gvby li c wb Ri fvm wb RB cwiez b Kiv m e Avi G ai bi ` wófw½ _ KB z`ªfy Kvh µ gi hvîv ïi nq Mixe gvbyl webv Rvgvb Z, webv eükx Z UvKv b e m UvKv Kv R jvwm q wb Ri Avq evov e Ges F Yi UvKv dizi ` e GgbwU cª_g cö_g KD fve Z cv iwb wkš ev e `Lv Mj Mixe gvbyl z`ªf Yi UvKv Kv R jvwm q wvkb mgqgz Zvi wkw cwi kva Ki Q ZvB, mviv we k i Mixe gvbyl K z`ªfy Kvh µ gi AvIZvq Avb Z Ges G D ` vm K Av iv MwZkxj Ki Z wbh vm 1

6 m úv`kxq ÔAvš R vwzk z`ªfy eqiõ D`hvc bi D ` vm bqv n q Q 1997 mv j hy³iv óªi IqvwksUb wwwmõ Z AbywôZ nq y`ªfy kxl m jb G m jb _ K c w_exi 100 wgwjqb AwZ `wi`ª cwievi K we klz Gme cwiev ii gwnjv `i ỳ ªF Yi AvIZvq Avbvi Kvh µg K emevb Ki ZB G ÔAvš R vwzk z`ªfy eqiõ m úwk Z aviyvi m~îcvz AwZ `wi`ª cwiev ii gwnjviv z`ª FY cvevi gva g AvZ Kg ms vb Ges Ab vb Avw_ K I e emvwqk Kvh µ g Ask wb Z m g n eb e j Avkv Kiv n Q ÔAvš R vwzk z`ªfy eqiõ Kvh µg ev evq b cuvpwu j wbw` ó Kiv n q Q Gme j mg~n m`m `kmg~n K, RvwZms Ni wewfbœ ms v jv K Ges m e vcwi ỳ ªFY Kvh µg ev evq b wb qvwrz Askx`vi `i UKmB Avw_ KLv Zi wekv k mnvqzv Ki e Ges wg jwbqvg Dbœqb j gvîv AR b mnvqk f~wgkv cvjb Ki e ms c G cuvpwu ˆewkó n Q Ñ 1. wg jwbqvg Dbœqb j gvîv AR b z`ªf Yi Ae`vb g~j vqb Kiv Ges GZ`msµvš Kvh µg GwM q wb q hviqv 2. Dbœq bi wewfbœ Î z`ªf Yi cöavb cöavb w`k m ú K Rbm PZbZv e w Kiv 3. Avw_ K LvZ K e vckfv e DrmvwnZ Kiv Ges `wi`ª `i cöwz Kj vygylx GKwU Avw_ K Lv Zi wekv k KvR Kiv 4. Avw_ K mevmg~n UKmB Ki Z mg_ b `qv hv Z z`ªfy mev cö`vbkvixmy `wi`ª I AwZ `wi`ª `i Av iv Kvh Ki mev cö`vb Ki Z cv i GKB mv _ z`ªfy Gi bxwzgvjvi mwvk cö qv Mi gva g `vzv ms v I mikvwi wefvm jvi Kvh gzv Av iv evov bv hv Z z`ªfy ms vmg~n Av iv mnvqzv jv f mg_ nq 5. z`ªf Yi mvdj K we Z Ki Z, KŠkjMZ Askx`vwiZ K mg_ b w` Z I GwM q wb Z m Rbkxj Ges bzzb Askx`vwiZ K DrmvwnZ Ki Z n e Avi G Askx`vwiZ I mn hvwmzv M o DV Z n e wewfbœ ` ki mikvi, RvwZms Ni wewfbœ ms v, Ab vb emikvwi I mikvwi ms v, wbh vm 2

7 m úv`kxq mykxj mgvr Ges emikvwi ms vmg~ ni g a mb mv _ bzzb bzzb Î Kvh µg we Z Ki Z Ab vb z`ªfy ms vmg~ ni g a I m úk M o Zzj Z n e ÔAvš R vwzk z`ªfy eqi 2005Õ D`hvc bi cvkvcvwk `vwi`ª we gvp b RvwZms Ni wg jwbqvg Dbœqb j gvîv AR b z`ªf Yi Dci i Z v ivc Kiv n Q we klfv e wg jwbqvg kxl ˆeV K AskMÖnYKvix wek bz e ` bzzb mnmªv ãi ïi Z wewfbœ ` k weivrgvb `vwi`ª, zav I ivm, cwi e ki Ae q, bvixi cöwz ˆelg `~i Ki Z Ges we k i Dbœqb cöwµqvq Askx`vwiZ evov Z AvUwU Dbœqb j I j gvîv w i K ib G wg jwbqvg Dbœqb j gvîvq Aš f y³ i q Q 2015 mv ji g a Pig `vwi`ª A a K Kwg q Avbv Ges GBPAvBwf/GBWm I g v jwiqv iv Mi we vi iva Kiv G wg jwbqvg NvlYvq i Z v ivc Kiv n q Q gvbevwakvi, mykvmb, MYZš vqb, we iva cöwz iva Ges kvwš vc bi Dci ^v Lv Zi Dbœqb, bvix-cyi l ˆelg `~i Kiv I mve Rbxb cöv_wgk wk v wbwðz Kivi gva g 2015 mv ji g a Pig `vwi`ª A a K bvwg q Avbvi A½xKvi e ³ Kiv n q Q wg jwbqvg Dbœqb j gvîvq G Î ÔAvš R vwzk z`ªfy eqi 2005Õ y`ªf Yi f~wgkv K Av iv emevb Ki Z mnvqzv Ki e y`ªfy Kg m~wp ev evq b eª vk AMªYx f~wgkv cvjb K i Avm Q eª v Ki cªwzôvzv Pqvicvm b dr j nvmvb Av e` ÔAvš R vwzk y`ªfy eqi 2005Õ D`hvcb Dcj MwVZ Dc `óv MÖ ci Ab Zg m`m wbe vwpz n q Qb RvwZmsN mvaviy cwil` KZ K M nxz wm vš gvzv ek m`m `k jv ÔAvš R vwzk y`ªfy eqi 2005Õ D`hvc bi Rb RvZxq KwgwU MVb K i Q evsjv ` ki G ai bi GKwU RvZxq KwgwU MwVZ n q Q G RvZxq KwgwU ÔAvš R vwzk z`ªfy eqi 2005Õ m ú K Rbm PbZv m wó Z wewfbœ ai bi cöpviyv Pvjv e G Dcj ipbv cöwz hvwmzv, WvKwUwKU cökvkmn RvZxq ˆ`wbKmg~ n we kl msl v cökvk Kiv n e GQvov ÔState of Microcredit ev z`ªf Y evsjv ` ki Ae v kxl K GKwU cyw KvI cökvk Kiv n e eqie vcx ỳ ª&FY MÖnYKvix myweav fvmx `i mv _ Avjvc- Av jvpbv I fve wewbgq Ae vnz _vk e mviv eqi a i z`ªf Yi wewfbœ wbh vm 3

8 m úv`kxq w`k wb q mwgbvi, wm úvwrqvg, i vwj cövgvy wpî cö`k b BZ vw` Abyôv bi Av qvrb Kiv n e wewfbœ msmvb ÔAvš R vwzk ỳ ªFY eqi 2005Õ LwPZ K v jûvi, cv vi, Wvqwi, c vw I Lvg cökvk Ki Q eª vki ÔAvš R vwzk z`ªfy eqi 2005Õ Dcj cv vi cökvk K i Q `vwi`ª we gvp bi mvgwmök Kg Kv Ê Ges wg jwbqvg Dbœqb j gvîv AR b me ii RbMY K m ú ³ KivB G cöpviyvi g~j j ỳ ªFY I Ifvij vwcs z`ªfy I Mixe gvbyl K wb q eª vk QvovI KvR Ki Q MÖvgxY e vsk, cöwkkv, Avkv, mikvwi ch v q wc KGmGd mn Av iv A bk QvU eo GbwRI Kg c wz wfbœ wfbœ n ji Giv mevb z`ªfy Kvh µg K `wi`ª gvby li `vi Mvovq cuš Q w` Q Z e G Î Ifvij vwcs-gi mgm vi `Lv `q Gai bi Ifvij vwcs-gi d j ỳ ªF Yi Dci bwzevpk cöfve c o Ifvij vc `~i Ki Z z`ªfy cö`vbkvix ms v jvi g a Avjvc-Av jvpbvi D ` vm bqv n q Q Ges eª vk, MÖvgxY e vsk, Avkv I Ab vb GbwRI `i g a GK mg SvZv ^v i Kiv n q Q G e vcv i gvv ch v q Kg x `i g a mve wyk hvmv hvm ivlv `ikvi GQvov mdj I D ` vmx FYMÖnxZv `i wpwýz K i Zv `i F Yi cwigvy cö qvrb Abymv i evov bv h Z cv i Ges cök íi cök wz Abymv i wkw i gqv` wba vi Yi Î bgbxqzv MÖnY Kiv h Z cv i eª vk I y`ªfy Kvh µg evsjv ` k eªª vk z`ªfy Kvh µ gi c_ cö`k K 1974 mv j eª vk z`ªfy Kvh µg Pvjy K i eª vk MÖvgxY Rb Mvôx K mymsmwvz Ki Q, MÖvg msmv bi gva g m`m `i mâq e o Q, Zviv cöwk Y c q Q Ges wewfbœ Avqea bg~jk Kv R Zv `i FY cö`vb Kiv n Q eª v Ki z`ªfy Kvh µ gi j mg~n n Q MÖvgxY `wi`ª gwnjv `i mnr k Z FY `qv, `wi`ª Rb Mvôx ev gwnjv `i cöwk Yi gva g mvg_ evov bv, RxebhvÎvi cö qvrb guv Z Zv `i K m g K i Zvjv, DcvR bg~jk Kv R wbh vm 4

9 m úv`kxq Zv `i wb qvwrz Kiv Ges mâ q DØy Kiv, MÖv gi gvby li Av qi i e w i gva g ` ki A_ bwzk Dbœqb K Z ivwš^z Kiv Ges Zv `i mâq jvfrbk Kv R wewb qvm K i Zv `i K Av_ -mvgvwrkfv e cöwzwôz n Z mnvqzv Kiv eª v Ki z`ªfy Kg m~wpi j n Q, f~wgnxb `wi`ª Rb Mvôxi Av_ mvgvwrk Dbœqb mvab K i Zv `i K mgv R cöwzwôz Kiv wewfbœ ai bi `wi`ª `i Pvwn`vi cöwz ` wó w` q eª vk Pvi ik gi Kvh µg nv Z wb q Q cö_gz, ÔA_ DcvR bi gva g `yt gwnjv `i DbœqbÕ ev Income Generation for Vulnerable Group Development (IGVGD) bv g 1987 mv j eª vk GKwU ^Zš Kg m~wp Pvjy K i G Kg m~wpi AvIZvq GKRb K MÖvg msmv bi m`m n Z n e Ges MÖvg msmv bi m`m K wewfbœ wel q mnvqzv I cöwk Y `qv nq I eª v Ki mv _ mâ q DrmvwnZ Kiv nq Gfv e m z`ªfy cvevi Dchy³ n q D V wøzxqz, Avw_ K w`k _ K mwµq `wi`ª `i Rb i q Q Ô`vweÕ Kvh µg hvi AvIZvq FY MÖnYKvixi msl v ez gv b 38 jvl 12 nvrvi Z ZxqZ, z`ª Ges cövwš K K lk `i wb q ÔDbœwZÕ bvgk Kvh µg MwVZ n q Q hvi AvIZvq FY MÖnYKvixi msl v GLb 2,20,722 PZz_ Z, z`ª D ` v³v `i wb q MwVZ n q Q ÔcÖMwZÕ bv g Av ikwu Kvh µg hvi AvIZvq FY MÖnYKvixi cwigvy 65,551 eª vk Zuvi z`ªfy Kvh µ gi AvIZvq Ryb 2005 ch š ` ki 64wU Rjvq 155,065wU MÖvg msmv bi gva g cövq 65 j MÖvg msmvb m` m i Kv Q z`ªfy cuš Q w` q Q G Î FY cwi kv ai nvi wqj 98.74% Ges MÖvg msmvb m` m `i mâq Rgvi cwigvy wqj 841 KvwU UvKvi Dc i 1985 mv j eª vk Mixe gwnjv `i g~javivi Dbœqb Kg m~wpi mv _ m ú ³ Ki Z Lv` mnvqzvi cvkvcvwk wek Lv` Kg m~wpi mv _ hš_fv e Avqea K Kg m~wp MÖnY K i eª vk G `i mâqgylx K i I wewfbœ wel q cöwk Y `q GQvov eª v Ki ^v Kg m~wpi AvIZvqI Zv `i bqv nq d j Gme Mixe gwnjv `i Lv ` i wbðqzv Av m, mâq ev o Ges ciez x Z Zviv hb cövß wbh vm 5

10 m úv`kxq cöwk Ymg~n djcöm~fv e Kv R jvwm q Av_ -mvgvwrk Dbœqb Ki Z cv i mrb Zv `i z`ªf Yi AvIZvq Avbv nq z`ªfy wb q KvR Ki Z wm q `Lv Mj h, AwZ `wi`ª RbMY wewfbœ Dbœqb Kg Kv Êi AvIZvi evb i i q M Q G `i K Dbœq bi g~j mªvzavivq Aš fy ³ Ki Z Ges mnvqzv cö`v bi j eª vk 2002 mv ji Rvbyqvwi gv m GKwU Kg m~wp MÖnY K i hv Challenging the Frontiers of Poverty Reduction-Targeting the Ultra Poor ev CFPR/TUP bv g cwiwpz Mixe `i Rb AvBwRwfwRwW Kg m~wpi mv _ G Kg m~wpi wgj _vk ji bzzb G Kg m~wpi Kvh µg wfbœ G Kg m~wp Z Lye m PZbZvi mv _ AwZ `wi`ª wbe vpb K i Zv `i m ú` MV b mnvqzvi Rb we kl wewb qvm Kg m~wp, cöwk Y, ^v I mvgvwrk Dbœqb Kg m~wp MÖnY Kiv n q Q ez gv b evsjv ` ki 7wU Rjvi 10,000 AwZ `wi`ª cwiev i G Kg m~wp Pj Q 2002 _ K 2006 mv ji g a 70,000 AwZ `wi`ª cwievi K G Kg m~wpi AvIZvq Avbvi cwikíbv i q Q mvgwmökfv e G Kg m~wpi j n Q AwZ `wi`ª `i g~j A_ bwzk Kg Kv Êi g a wb q Avmvi mwvk c_wu evz j `qv wbtm ` n KvRwU mnrmva bq G Î Av iv Rvbvi, evsvi I Dcjw i welq i q Q cö qvrb i q Q Av iv M elyvi AwZ `wi`ª `i Rb GLb my hvm m wó Ki Z n e, Zv `i m PZbZv evov Z n e mywpwš Z KŠkj I c wz MÖnY Ki Z n e hv AwZ `wi`ª `i mnvqzv Ki e cö qvrbxq m ú` M o Zzj Z, hvi Øviv Zv `i mgm vi Ab vb RwUj w`k jv gvkvwejv Kiv m e n e Avi GgbwU Kiv bv M j Lv` ev m ú `i fz ywk Zv `i Rb ZZUv mnvqk n e bv ` Zv vbvš ii cvkvcvwk ^v mev cvevi Î mnvqzv w` Z n e mâq K mymsmwvz Kivi gva g m ú` m wói c_ mymg Kiv m e n e z`ªfy cö`vb ZLb mnvqk f~wgkv cvjb Ki e GQvov MÖv gi mgvrcwz `i mymsmwvz Kivi gva g AwZ `wi`ª `i Rb Zuv `i mg_ b AR b I mnvqk cwi ek m wó Ki Z n e wbh vm 6

11 m úv`kxq cövwš K Rb Mvôx Ges SuywKc~Y ckvq wb qvwrz bvix y`ªfy Kg m~wp ev evqb Ki Z wm q `Lv hvq cövwš K Rb Mvôx I SuywKc~Y ckvq wb qvwrz bvixiv G Kg m~wpi evb ib _ K M Q wg jwbqvg Dbœqb j 6-Gi j gvîv 7 I 8-G ejv n q Q 2015 mv ji g a GBPAvBwf/GBWm, g v jwiqv Ges Ab vb iv Mi we vi iva Ges ivmxi msl v n«vm Ki Z n e KviY Zv bv Kiv M j z`ªfy Kvh µ gi mvgwmök D Ïk B e _ n q hv e SuywKc~Y ckvq wb qvwrz bvixiv GBPAvBwf/GBWm Gi cöz SuywKi g a i q Q G `i K G SuywKc~Y ckv _ K mwi q Avb Z y`ªfy GKwU mnvqk f~wgkv cvjb Ki Z cv i z`ªfy cö`v bi cvkvcvwk ^v welqk m PZbZv m wó Ges mswk ó wewfbœ wel q cöwk Y w` q SuywKc~Y ckvq wb qvwrz bvix `i RxebhvÎvi MwZcÖK wz e` j `qv h Z cv i GQvov f~wgnxb I Avw`evmx gwnjv `i K_vI Avgv `i we epbvq ivl Z n e GLv b D j L h, eª vk Zvi GBPAvBwf/GBWm Kg m~wpi AvIZvq G m ú K m PZbZv e w i cvkvcvwk MÖvg msmv bi gva g hšbcj xwfwëk hšbkg x `i Rb z`ªfy cö`v bi e e vi wb q Q, hv Z Zviv Avw_ K wbivcëv jv f mg_ nq GQvov eª vk Ges GwmW m vifvbfvj dvd Ûkb hš_fv e GwmW mš v mi wkkvi gwnjv `i mnvqzv w` Q z`ªfy Kvh µ gi AvIZvq wewfbœ Avqea K Kv R wewb qv Mi Rb G FY cö`vb Kiv n Q hv Z Gme gwnjviv wb Ri cv q `uvov Z m g nb wk kvix g q `i A_ bwzk gzvq bi j Employment and livelihood for Adolescents (ELA) Kvh µg bqv n q Q G Kvh µ gi AvIZvq cövß z`ªfy ELA MÖvg msmvb m`m iv cöv_wgkfv e e q K i nuvmgyiwm I cï-cvj b, bvm vix, grm cvj b Ges Ab vb ai bi z`ª e emvq wbh vm 7

12 m úv`kxq bvixi gzvqb I z`ªfy z`ªf Yi me P q Avkve ÄK w`k n Q G Kvh µ gi we wz Z bvixi wm vš bevi gzv e o Q m úwë msµvš wm vš MÖn Yi Î, cwievi cwikíbvq Ges g q mš v bi wk v Ae vnz ivlvi Î bvix GLb gzvgz w` Z cvi Q Avi Gi PvwjKv kw³ wn m e KvR Ki Q ỳ ªFY Kg m~wp wemz wîk eq iii ewk mgqe vcx wekwkz z`ªfy Kvh µg _ K GUv úó n q D V Q h my hvm c j Mixe gvbylivi Av_ -mvgvwrk Î Ae`vb ivl Z cv i z`ªfy Kvh µg `vwi`ª we gvp b Myi Z c~y f~wgkv cvjb Ki Q Ges `wi`ª gvby li gzvq b, we klz gwnjv `i gzvq b Ae`vb ivl Q ÔAvš Rv wzk z`ªfy eqi 2005Õ D`hvcb `vwi`ª we gvp b z`ªf Yi i Z m ú K Rbm PZbZv m wó Z we kl my hvm m wó K i Q ỳ ªF Yi BwZevPK w`kmg~n m ú K AwfÁZv wewbgq I mviv wek e vcx Mix ei AbyK~ j Avw_ K LvZ K UKmB K i Zzj Z G Kg m~wp K Av iv DbœZ I mg Ki Z n e wgwjwbqvg Dbœqb j mg~n AR b we klz 2015 mv ji g a AwZ `wi`ª gvby li msl v A a K bvwg q Avbvi Î I RÛvi mgzv AR b Ges bvixi gzvq bi c_ K mymg Ki Z ÔAvš R vwzk y`ªfy eqi 2005Õ D`hvcb mỳ ~icªmvix Ae`vb ivl e wbtm ` n AvjZvgvm cvkv nvmvb kixd Avn g` wbh vm 8

13 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:9-14 eª vk eª v Ki M elyv I g~j vqb wefv Mi Ávb I Z_ -Drm GLb wek gvbwp Î vb K i wb q Q Avi G Z_ fvêv i we k i h Kvb vb _ K h KD mn RB cö ekvwakvi cv e G I qemvb Ui gva g eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi I qemvbu D Øvab Z_ I hvmv hvm cöhyw³ `vwi`ª we gvp b bzzb Ges m Rbkxj GK m vebvi Øvi Ly j ` e Ggb ` wófw½ cvly K i MZ 24 GwcÖj 2005 Zvwi L D Øvab nj eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi wbr ^ I qemvbu GLb Avcwb KejgvÎ gvd mi GKwU wk Ki gva g cuš Q h Z cv ib eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi wewfbœ Kg Kv Êi G Kev i Øvi cöv š Avi ZvB wvkvbv wewkó I qemvbuwu D Øvab K i eª v Ki cöwzôvzv I Pqvicvm b Rbve dr j nvmvb Av e` e jb, Ô`vwi`ª we gvp b Avgv `i Pjgvb cö Póvq Z_ I hvmv hvm cöhyw³ kw³kvjx gva g wn m e KvR Ki Z cv iõ wzwb AviI e jb, ÔG I qemvbuwu n Q Z_ -Dr mi GKwU AmvaviY fvêvi eª v Ki M elyv I g~j vqb wefv Mi Ávb I Z_ -Drm GLb wek gvbwp Î vb K i wb q Q Avi G Z_ fvêv i we k i h Kvb vb _ K h KD mn RB cö ekvwakvi cv e G I qemvb Ui gva gõ Rbve Av e` e jb, ÔG I qemvb Ui gva g nv Z Kj g Kv Ri AwfÁZvi mv _ M elyvjä Áv bi ms hvm vwcz n e hv eª v Ki wk Y cöwµqv K mg Ki eõ wi cvu ˆZwi Ges fvly fvlvš i K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 9

14 I qemvbu D Øvab Abyôv b e³e ivl Z wm q eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi cwipvjk Bgivb gwzb e jb, ÔG I qemvbuwu Avgiv Áv bi Z_ fvêvi wn m e M o Zzj Z PvB hv Dbœqb m úwk Z Avgv `i Kg Kv Ê mg w Avb eõ wzwb e jb, Ôeª v Ki Dbœqb Kvh µg Avgv `i M elyvi Î n ji, Avgiv PvB G I qemvbu K we k lyag x wpš v PZbvi c vudg wn m e e envi Ki ZÕ wzwb e jb, ÔG I qemvb U ïaygvî eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi wbr ^ Z_ B _vk e bv, Dbœqb m úwk Z AviI A bk Z_ Ges me kl welqvw`i Gi gva g Rvbv hv eõ G I qemvb U vb c q Q eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi wewfbœ M elyv wi cvu, IqvwK s ccvi, g bvmövd Ges Ôwbh vmõ (M elyv wi cv U i evsjv mvi-ms c) eª vk m Uvi gnvlvjx Z AbywôZ G Abvo ^i Abyôv b AviI Dcw Z wq jb, ZË veavqk mikv ii mv ek Dc `óv Rbvev ivwkqv G ingvb, eª v Ki Dc `óv Rbve dvi K G PŠayix, wbe vnx cwipvjk Rbve Avãyj gyqx` PŠayix, eª vk wek we` vj qi DcvPvh W. Rvwgjyi irv PŠayix, AvBb I mvwjk K `ªi cwipvjk Rbvev myjzvbv Kvgvjmn wewfbœ `vzv ms vi cöwzwbwa, wewkó Dbœqb M elk, wk vwe` I kxl vbxq ˆ`wbKmg~ ni mvsevw`ke ` Ges eª v Ki wewfbœ wefv Mi Kg xe ` [Abyôv b eª v Ki cöwzôvzv I Pqvicvm b dr j nvmvb Av e` Ges eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi cwipvjk Bgivb gwzb h e³e cö`vb K ib, Zvi evsjv fvlvš i Ôwbh vmõ-gi cvvk `i Rb Zz j aiv nj ] wbh vm 10

15 I qemvbu D Øvab Ònv Z Kj g Kv Ri AwfÁZvi mv _ M elyvjä Áv bi ms hvm vwcz n eó - dr j nvmvb Av e` bzzb I qemvbu ˆZwii Rb AviBwWÕ K Avgvi Awfb `b G I qemvbuwu D j L hvm Z_ fvêvi wn m e KvR Ki e eª v Ki M elyv I g~j vqb wefv Mi Ávb I Z_ Drm GLb wek gvbwp Î vb K i wb q Q Avi G Z_ fvêv i we k i h Kvb vb _ K h KD mn RB G I qemvb Ui gva g cö ekvwakvi cv e wîk eq ii ewk mgq a i eª vk AR b K i Q Dbœqb msµvš Áv bi GKwU Zvrch c~y Ask GLb Avgiv KejgvÎ gvd mi GKwU wk Ki gva g cuš Q h Z cvwi eª vk M elyv wefv Mi wewfbœ Kg Kv Êi G Kev i Øvi cöv š G I qemvb Ui gva g eª v Ki mvdj m ú K Ges Dbœqb Î weivrgvb wewfbœ P v jä m ú K we k i Ab vb `i Rvbvi Dcvq mnr n e bzzb I qemvbuwu Avgv `i Rb hvmv hv Mi GK bzzb w`mš D b vpb Ki e ckv`vi e w³em Ges M elk `i g a ˆewk K m úk vwcz n j eª v Ki wk Y cöwµqv mg n e G ai bi m úk eª vk M elyv wefvm I G wefv Mi M elk `i hgb DcKv i Avm e, Zgwb Gi gva g M elyvi gvb AviI DbœZ n e mvsmvwbk ch v q eª vk beÿb qi `kk _ KB Zvi nw Awd m z`ªfy, wk v I ^v Kvh µ g DcvË we k l Y Kw úduvi c wzi mnvqzv wb Q eª v Ki 1,367wU AvÂwjK I kvlv Awd m ez gv b Kw úduv i me Z_ vw` msi Y Kiv n Q eª v Ki cöwzwu wefv Mi ^Zš GgAvBGm mj i q Q hlv b wbf~ jzvi mv _ Aweivgfv e Dcv Ëi cöwzwjwc cöwµqvkiy, mâq I msi Y Kiv n Q eª vk wk v Kvh µ gi 44wU AvÂwjK Awd mi g a 42wU ZB Kw úduvi mvwf m i q Q wbh vm 11

16 I qemvbu D Øvab Z_ I hvmv hvm cöhyw³i Î Mixe gvby li cö ekvwakvi Ges e envi Db y³ Ki Z Mixe gvby li gzvqb AvR AZ vek K Z_ I hvmv hvm cöhyw³ Z Mixe gvby li G ai bi cö ekvwakvi GK we qki m vebvi `yqvi Ly j ` e Z_ cöhyw³ e env ii gva g z`ª Drcv`Kiv Kx Drcv`b Ki e, KLb Zv wewµ Ki e, Kx `v g wewµ Ki e - G m úwk Z Z _ i AwaKZi Z_ wbf i wm vš wb Z mg_ n e, d j Zv `i c mwvk wm vš bqvi mnr n e `wi`ª gvbyl I gwnjviv wewfbœ mev mvwf m Zv m ^v, wk v, AvBbx mnvqzv hv-b nvk bv Kb AvBwmwUi Kj v Y mn R c Z m g n e z`ªfy Kvh µg hgb Mixe gvby li FY bv cvevi cöwzeükzv `~i K i Q, Zgwb AvBwmwU Mixe gvby li Z_ bv cvevi cöwzeükzv jv `~i Ki e AvBwmwU n e Bbdi gkb wg Wjg vb wvk hfv e z`ªf Yi Kvi Y Ô µwwu wg Wjg v bi vb AcmvwiZ n q Q, Zgwb Z_ jv fi i Z c~y Drm wn m e cwimwyz n q AvBwmwU Bbdi gkb wgwjg v bi vb AcmviY Ki e eª vk GKwU RvZxq Zviwenxb eªwe vû wm g ˆZwii KvR Ki Q G wm g GKwU B Uvi bu e vk evb myweav cö`vb Ki e evsjv ` ki mkj As k G e e v B Uvi b U cö ekvwakvi ` e G cwikíbvi AvIZvq `ke vcx UvIqvi wbg vy Kiv n e, hv eªwe vê buiqv K i gva g gvevbj GK mm cö`vb Ki e MÖvgxY dv bi mn hvwmzvq eª vk GKwU WvB i±wi mvwf m Pvjy K i Q G Kj m Uv i MÖvgxY dvb _ K Wvqvj K i dvb b ^i Ges mn hvwmzv PvB Z cvi eb evsjv ` k GKwU Kvh Ki Kj m UviwfwËK wkí M o ZvjvB Avgv `i `xn gqv`x j Avgv `i G j ev evq b i Z c~y evav n Q Avgv `i ` wófw½mz Ae vb we klz Ggb GKwU e g~j aviyv i q Q h, `wi`ª `i AvBwmwU e env ii mvg_ bb GB aviyvi ekez x n q AvBwmwUi myweav _ K Avgiv Mixe gvbyl Ges gwnjv `i ewâz Ki Z cvwi bv G `i Kv Q AvBwmwUi mydj cuš Q `evi Rb AvR Avgv `i bzzb m Rbkxj Dcvq Luy R ei Ki Z n e ab ev` mevb K wbh vm 12

17 I qemvbu D Øvab ÒG I qemvbuwu Dbœqb m úwk Z Avgv `i Kg Kv Ê mg w Avb eó - Bgivb gwzb eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi bzzb I qemvbu D Øvab Dcj AvR Avgiv GLv b mg ez n qwq Avgv `i Rb GwU GKwU ivgvâki NUbv Ges welqwu K Avgiv mfv eb `L Z PvB I qemvbuwui we` gvb mvwf m Avcbv `i Kgb jvm Q Ges G K AviI fv jv Ki Z Kx Kiv cö qvrb ZvI Avcbv `i Kv Q Avgiv Rvb Z AvMÖnx G I qemvbuwu Avgiv Áv bi Z_ fvêvi wn m e M o Zzj Z PvB, hv Dbœqb m úwk Z Avgv `i Kg Kv Ê mg w Avb e eª v Ki Dbœqb Kvh µg Avgv `i M elyvi Î n ji, Avgiv G I qemvbu K e vckwfwëk Dbœqbg~jK wk Y I we k lyag x wpš v- PZbvi c vudg wn m e e envi Ki Z PvB BwZnv mi wkqzuv cybive wë Kiv hvk eª vk M elyv I g~j vqb wefv Mi hvîv ïi nq 1975 mv j eª vk hlb AvKvi-AvK wz Z z`ª wqj ZLbI Gi Dbœqb Kvh µ gi cöavb wfwë wn m e Ávb AR b, cvi úwik evsvcov Ges g~j vq bi Dci i Z v ivc Kiv nz Avgv `i M elyv jv Avwki `k Ki ga fvm ch š cvi úwik evsvcovi Dci ewk K `ªxf~Z wqj Ges g~j vq bi cöwz Zzjbvg~jKfv e Kg cövavb `qv nz Gici _ K Kvh µgmg~n Zzjbvg~jKfv e ewk cöv qvwmk n q D V ga Avwki `kk, we klz beÿb qi `k K mgv R eª v Ki wewfbœ Kg m~wpi Kvh KvwiZv Ges Gi cöfve g~j vqb Kiv Avgv `i M elyv Kv Ri cöavb Dcvq n q `uvovq KviY msmvb ZLbB GwM q h Z cvi e, hlb Kg m~wpi cuf~wg, gvv ch v qi ev e AwfÁZv Ges Kg kw³ m ú K aviyv fv jvfv e Rvbv _v K Kg m~wp cöyq b Ges eª v Ki cöwz Av v Ávcb K i ewa Z gvîvq evb ii wewb qvm AvKl Y G ai bi M elyv Kvh µg MÖnY we klfv e i Z c~y wbh vm 13

18 I qemvbu D Øvab bzzb mnmªv ãi Avwef ve Ges wg jwbqvg Dbœqb j gvîvi Av jv K Avgv `i Kg m~wp Ges Gi cöfve K g~j vqb Ki Z n e `L Z n e Avgv `i Kv Ri Kv_vq dvivk i q Q, MÖnY Ki Z n e bzzb bzzb P v jä bzzb mnmªv ãi cö vc U Avgv `i Kg m~wpmg~n, mgv R Gi cöfve Ges bzzb bzzb P v jä wb q wewfbœ cö kœi DËi ˆewk K cö vc U Avgv `i w` Z n e Kg Îi dvivkmg~n Ges bzzb bzzb P v jä gvkvwejvi wewfbœ welq m ú K, Gi RwUjZv, cvi úwik wbf ikxjzv, wbqgzvwš K I web vmmz ev ezv Ges Avgv `i Kv Ri mv _ G `i m úk fv jvfv e eys Z n e eª vk M elyv wefv Mi Kv Q AvR G welqwub bzzb P v jä ^iƒc bzzb mnmªv ãi cuf~wg Z Avgv `i bzzb I qemvbu GB bzzb P v jä gvkvwejvq i Z c~y f~wgkv cvjb Ki e eªª vk M elyvi G I qemvbu ˆZwi Z mnvqzv `qvq Avwg KvbvWxq wmwvõ K ab ev` Rvbvw Q AvMvLvb dvd Ûkb KvbvWvi mv _ AwZ `wi`ª `i wb q Avgv `i h jvwb s cvu bvikxc Kg m~wp i q Q Zvi AvIZvq G mnvqzv `qv n q Q D j L h, 2002 mvj _ K eª vk G Kvh µg cwipvjbv Ki Q G Kvh µ gi bvg Challenging the Frontiers of Poverty Reduction AvR Ki G D Øvabx Abyôvb ïay GKwU I qemvbu D Øvab bq, eis Gi gva g Avgiv avwez ne Ggb GK cöz vkvi w` K, hv n e AviI ewk cövmw½k, AviI ewk Av`vb-cÖ`vbg~jK, AviI cö ekvwakvi hvm I wg_w Œqv m úbœ Ges e envwik Dbœqb M elyvi Rb AviI kw³kvjx I Kvh Ki c vudg wewfbœ wpš vavivi wekvk NUv Z Ges kvwyz Kvh µg MÖn Y Avgv `i cö Póvq Ab `i AwR Z Áv bi mv _ ˆgÎxeÜb vc b cvi úwik ms hvm, msjvc I wg_w Œqvi cö qvrb i q Q wbh vm 14

19 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:15-21 eª vk Dbœqb Kg Kv Êi g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš f y³ Kivi KŠkj LuyR Z Avš R vwzk gzwewbgq mfv I RvZxq m jb AbywôZ nvmvb kixd Avn g` AwZ `wi`ª RbMY hviv GhverKvj wewfbœ Dbœqb Kg Kv Êi AvIZvi evb i i q M Qb Zuv `i K Dbœq bi g~j mªvzavivq wkfv e Aš fy ³ Kiv hvq Zv wb q `k-we ` k we i M elyv, wpš v-fvebv I Avjvc-Av jvpbv Pj Q m cöwz G eq ii k gvp G wel qi Dci MvRxcy ii iv R `ªcy i `yõw`be vcx GKwU Avš R vwzk gzwewbgq mfv Ges XvKvq GKwU RvZxq ch v qi m jb AbywôZ n q Q b`vij v Ûi `vzvms v CORDAID I evsjv ` ki 17wU emikvwi Dbœqb ms v hviv AwZ `wi`ª `i wb q KvR K i Zv `i GKwU buiqvk NADEP (Network for Alternative Development of Extreme Poor) hš_fv e G m j bi Av qvrb K i mvzwu ` ki 25 Rb Dbœqb Kg x/m elk, mikvwi Kg KZ v I `vzvms vi cöwzwbwa G gzwewbgq mfvq hvm `b Gi Av M Zuviv kicyi Rjvi wsbvbmvwz I wk kvimä Rjvi wbkjx I wk kvimä m`i Dc Rjvi cöz š A j NADEP-Gi mn hvmx cöwzôvbmg~n AwZ `wi`ª RbM Yi Rb Kx KvR Ki Q Zv m irwg b ch e Y K ib ciez x Z `yõw` bi gzwewbgq mfvq Zuviv Zuv `i AwfÁZvi Av jv K we i Avjvc-Av jvpbv K ib Ges 6wU cöeü/ Km vww Dc vcb K ib cöeü jv n Q: 1 ga Avwd«Kvi wcmgx `i cövwš KxKiY (K v gi b) 2 `w Y-Avwd«Kvi GwZg Ges SuywKc~Y wkï `i Ae v (`w Y Avwd«Kv) Proceedings of the national conference on mainstreaming the extreme-poor: a challenge for the millennium kxl K GKwU Kg kvjvi Kvh weeiyxi mvi-ms c (2005) wbh vm 15

20 g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš fy ³ Kivi KŠkj nvmvb kixd Avn g` 3 ci i evmv-evwo Z KvR K i Ggb gwnjv `i Dci GKwU Km vww ( ci ) 4 ev ezvi wbwi L `vwi `ª i gb vwz K we k ly (`w Y Avwd«Kv) 5 Lv` wbivcëv weav b GKwU fvizxq cöwzôv bi D ` vm (fviz) 6 AwZ `wi`ª `i wb q NADEP-Gi AwfÁZv (evsjv `k) AskMÖnYKvixMY wzbwu z`ª` j wef³ n q wbgœwjwlz welq jvi Dci e vck Av jvkcvz K ib Ges wkqz mywbw` ó cö kœi DËi Luv Rb welq jv n Q: 1. Kviv cövwš K ch v qi Rb Mvôx hv `i Kv Q GLbI Dbœqb Kg KvÊ cuš Qwb? Kb Zviv Dbœq bi g~javivi evb i c o Av Q? Ges Zv `i G Ae vi Rb `vqx g~j KviYmg~n wpwýz Kiv; 2. ez gv b wewfbœ ch v q Kx ai bi Dbœqb KŠkj e envi n Q Ges G KŠkjmg~n KZUzKz Kvh Kwi ev Gi mxgve ZvB ev KZUzKz? Ges 3. AwZ cövwš K Rb Mvôxi DbœqbK í wewfbœ ch v q Ab ikgfv e Avi Kx Kiv h Z cv i? z`ª` ji gzvg Zi Av jv K cwi k l Zuviv wbgœwjwlz mycvwikgvjv cöyqb K ib mycvwikgvjv Kg kvjvi Av jvpbv _ K hv ewi q G m Q Zv Z `Lv hv Q h - h Rb Mvôx GLbI Dbœqb Kg Kv Êi g~j mªvzavivi evb i i q M Q ev hv `i Kv Q GLbI Dbœqb Kg KvÊ cušqv bv m e nqwb Zviv mgv R bvbv ikg eâbvi wkkvi n Q ev mgv Ri GKcÖv š c o Av Q, A_ bwzkfv e ewâz, b vh AwaKvi _ K ewâz Ges m e vcwi wb R `i e vcv i Zuviv wb Riv wm vš wb Z cvi Qbv ZuvivI h ` ki bvmwik GUv A b KB fy j hvb ZvB me m wzµ g G wm vš bqv nq h G Rb Mvôx K GLb _ K Pig `wi`ª, nz`wi`ª ev AwZ`wi`ª bv e j ÔAwZ cövwš K bvmwikõ ev ÔMost wbh vm 16

21 g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš fy ³ Kivi KŠkj nvmvb kixd Avn g` marginalized citizen ejv n e ZvivI h wbr wbr ` ki bvmwik, Zv `ii h bvmwik AwaKvi i q Q Zv evsv bvi Rb B bvmwik ev citizen kãwu GLv b e envi Kiv n q Q h Kvi Y AvR Zv `i G Ae v Zv g~jz `yõai bi - evwn K Ges Af š ixy cöavb evwn K KviY n Q G Rb Mvôxi mv _ Kvb wkqzi Askx`vwi Z gzvevb `i Awb Qv ev A gzv hv ˆelg ev c cvwzz Ges ev` `qvi cöeyzv (exclusion) m wó K i G QvovI wek vqb, Awfevmb, bmivqb, cövk wzk `y h vm, ev gvby li m wó Kiv `y h vmi Kg `vqx bq GgbwK `vzvms v, mikvi Ges emikvwi Dbœqb ms vmg~ ni Kv Ri c wzmg~n G Rb Mvôx K Av iv cövwš K ch v q wb q h Z cv i KviY A bk mgq Zviv G Rb Mvôxi g~j eva, a vbaviyv I AvPvi-e envi, BZ vw` we epbvq Av bb bv Aciw` K Af š ixy KviY jv Zv `i wb R `i g a B wbwnz _v K hgb: wj½, eqm, ag, RvwZmËv, ^v Ges kvixwik I gvbwmk A gzv, AvZ gh v`vi Afve, J`vm, A` Zv, Ges `y h vm KvwU q DVvi A gzv Gme wkqz we epbv K i AviI wkqz Dbœqb Kjv KŠkj evov bvi cö qvrbxqzv Dcjwä Kiv nq Ges wfbœfv e KvR Kivi Rb wkqz civgk `qv nq mycvwikmg~n wewfbœ i Avjv`v K i Dc vwcz Kiv nq hv Z Kviv Kx Ki eb Zv úó eysv hvq mvaviy ii mycvwikgvjv Dbœqb Kg Kv Êi mv _ RwoZ mk ji g bvfv e cwiez b Avb Z n e hgb g~j eva, ` wófw½ I AvPvi-e envi n Z n e AwZ cövwš K Rb Mvôxi mnvqk BwZevPK g bvfve I fvlvi e envi Ki Z n e mvgvwrk ˆel g i w` K we kl ` wó w` Z n e hgb, ag, RvwZmËv, bvix-cyi l ˆelg, eqm, kªyx BZ vw` gvbyl wn m e gh v`v cö`vb I h_vh_ g~j vqb Ki Z n e AwZ `wi`ª AbyK j ˆgÎxeÜb M o Zvjv MYZvwš K cöwµqv I mykvmb wbwðzkiy Ges mvgvwrk wbivcëvi aviyvmz cwiez b wbh vm 17

22 g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš fy ³ Kivi KŠkj nvmvb kixd Avn g` mvgvwrk ii mycvwikgvjv AwZ cövwš K Rb Mvôxi mvg_ Ges cö Qbœ kw³ K g~j vqb K i Zv `i K wb q mgv Ri wfwë M o Zvjv Ges Zv `i K mgvr cwiez bi gva g wn m e e envi Kiv AwZ cövwš K Rb Mvôxi mnvqk cöpwjz g~j eva Rvi`vi Kiv ag xq bzvmn mgv Ri Ab vb bz e ` K Ges msmvbmg~n K AwZ cövwš K Rb Mvôxi DbœqbK í Kv R jvmv bv GbwRI/mykxj mgv Ri Rb mycvwikgvjv AwZ cövwš K Rb Mvôxi Dbœqb cöwµqvq GbwRI `i mnvqzv w` Z n e, G Î GbwRIiv AbyNU Ki f~wgkv cvjb K i GW fvk vwm I mvgvwrk b vqwepvi cövwß wbwðz Ki Z cv i AwZ cövwš K Rb Mvôx K eâbv _ K i v Ki Z mykxj mgvr I Ab vb msmvb jvi g a GbwRIiv m PZbZv m wó Ki Z cv i, Ges mkj K wb q AwZ cövwš K Rb Mvôxi DbœqbK í GKwU RvU m wó Kiv h Z cv i AwZ cövwš K Ges ewâz Rb Mvôxi DbœqbK í wb ew`z cövy Kg x m wói j msmv bi fz ib GKwU mnvqk cwi ek ˆZwi Ki Z n e mikv ii Î mycvwikgvjv AwZ cövwš K RbM Yi Rb M nxz cökímg~ ni Rb bxwzgvjv cöyq b, ev evq b Ges Ae jvk b GbwRI `i AwR Z Ávb, AwfÁZv I m RbkxjZv K Kv R jvmv bv h Z cv i wk vµ gi ms vi mvab K i AwZ cövwš K Rb Mvôxi AwaKvi I cwiwpwz m úwk Z Z_ Zz j aiv G D Ï k mikvwi bxwzgvjv I c wzi cybtg~j vqb Kiv G Î wewb qvm, cwikíbv, KŠkjMZ w`k, Revew`wnZv I ^ QZv m ú K k ZcÎ ˆZwi I cökvk Kiv wbh vm 18

23 g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš fy ³ Kivi KŠkj nvmvb kixd Avn g` `vzv Mvôxi Rb mycvwikgvjv AwZ cövwš K Rb Mvôxi mv _ KvR Kivi Î `vzv `i mywbw` ó bxwzgvjv _vk Z n e G Î bxwzgvjv cöyq b bgbxqzv, SuywK gvkvwejvi gzv Ges `xn gqv`x A½xKvi _vk Z n e vbxq, RvZxq I Avš R vwzk ch v q mgš^q _vk Z n e Avš R vwzk Î mycvwikgvjv Avš R vwzk ch v qi m j b AwZ `wi`ª AbyK j GW fvk vwm cwipvjbv Kiv G Î Avš R vwzk buiqv K i mv _ hvmv hvm M o Zzj Z n e ciez x Z 22 k gvp XvKvq AbywôZ nq GKwU RvZxq ch v qi m jb G m j b Dcwi j vwlz mycvwikgvjv P~ovš Kiv nq AwZ cövwš K Rb Mvôx K wkfv e Dbœq bi g~j mªvzavivq Avbv hvq m j CORDAID ek wkqz D ` vm wb q Q G wel q Zv `i a vbaviyv wb q Zuviv wewfbœ ` k Zv `i mn hvmx cöwzôvbmg~ ni mv _ Avjvc-Av jvpbv K i Q Ges Zuviv G j KvR Kivi Rb A½xKvive n q Q bzzb ai bi Kvh cöyvjx I KŠkj cix v-wbix v Kivi Rb B Zvg a B wkqz cvbju cökí I M elyv Kg KvÊ nv Z bqv n q Q CORDAID Ges Zvi mn hvmx cöwzôvbmg~ ni g a hviv G cöwµqvi mv _ RwoZ Zv `i mk ji mv _ AwfÁZv wewbg qi j ga ez x ch v q G gzwewbgq mfvi Av qvrb Kiv nq ciez x Kvh µg I KŠkj wba vi Y G Avš R vwzk gzwewbgq mfv Ges RvZxq m j bi i Z Acwimxg m j b Gwkqv, Avwd«Kv I j vwub Av gwikvi vbxq cöwzôvbmg~ ni 25 Rb cöwzwbwa I ivr bwzk bz e `, mikvwi Kg KZ v, `kx-we `kx GbwRI cöwzwbwa I wewfbœ `vzv ms vi cöwzwbwamn me gvu 88 Rb AskMÖnY K ib kicyi Rjvi wsbvbmvwz Dc Rjvi gykvwigv LvZzb I ewikvj Rjvi eveymä Dc Rjvi gwb emg Zuv `i cövgvy Rxebv jl AZ š mvejxjfv e Zuv `i wb Ri fvlvq Dc vcb K ib hv Dcw Z mk ji cöksmv cvq Zviv wbh vm 19

24 g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš fy ³ Kivi KŠkj nvmvb kixd Avn g` ek wkqz cö kœi DËiI `b Zuviv `yõrbb NADEP-Gi `yõwu mn hvmx GbwRI-i m`m Pig `vwi `ª i msáv, AwZ `wi`ª Kviv, Kb Zviv GZ `wi`ª, KbBev Zviv G Ae v _ K ewi q Avm Z cv i bv, Ges G Pig `wi`ª Ae v _ K DËi Yi Rb Avš R vwzk ch v q Kx ai bi bxwzmz wm vš ev Dbœqb Kvh µg bqv hvq Zvi Dci hy³iv R i Chronic Poverty Research Centre-Gi M elk K v ib gyi Zvi wkqz M elyvjä djvdj Dc vcb K ib GQvov AwZ cövwš K Rb Mvôxi Dbœq b NADEP Ges CORDAID- Gi cwikíbv, Kvh µg Ges AwfÁZvmg~n wb q GKwU bvwz`xn Dc vcbv wqj hvi Dci AskMÖnYKvixMY e vck Av jvpbv K i Qb Dc vwcz mycvwikgvjvi Dci we vwiz Avjvc-Av jvpbvi ci m j bi kl c e Zv me m wzµ g P~ovš Kiv nq Ges M nxz nq GB P~ovš mycvwikgvjvi Av jv K KvR Kivi Rb mk j GKgZ cvly K ib wewfbœ ` ki ev e Ae vi cwi cöw Z G mycvwikgvjv Kvh Kix Kiv h Z cv i P~ovš mycvwikgvjv Dbœqb cöwµqvi mv _ mswk ó mkj K (GbwRI, mikvwi ms v Ges `vzv Mvôx) AwZ cövwš K Rb Mvôxi cöwz Zv `i g~j eva, g bvfve Ges AvPvi-AvPi Y cwiez b Avb Z n e Avi G Î Zuv `i m ú K Ávb hgb evov Z n e, Zgwb Zv `i mgm v Dcjwä Ki Z n e AviI Mfxifv e AwZ `wi`ª RbM Yi bvmwik AwaKvi I gvbevwakvi wbwðz Ki Z MYZvwš K cöwµqv Ges mykvmb wbwðz Ki Z n e mvgvwrk wbivcëv m úwk Z aviyvi cwiez b GKwU Ri wi e vcvi cy iv welqwu K `vbkxjzvi (charity) ` wó KvY _ K we epbv bv K i RxweKvi wekvk NUv Z n e, m ú` Mo Z n e Ges UKmB Dbœqb wbwðz Ki Z n e wbh vm 20

25 g~javivq AwZ `wi`ª Rb Mvôx K Aš fy ³ Kivi KŠkj nvmvb kixd Avn g` AwZ cövwš K Rb Mvôxi cöpwjz g~j eva Ges mnvqk AeKvVv gv Ges Zv `i kw³ I mvg _ i Dci wfwë K i GbwRImg~n AwZcÖvwš K Rb Mvôx K mymsmwvz K i Zv `i wb q GKwU mgvr Mo Z cv i AwZ cövwš K Rb Mvôxi Dbœq b mywbw` ó D Ïk I KŠkjmg~n wba viy K i mykxj mgvr I Ab vb Dbœqb mn hvmx `i wb q GKwU RvU ˆZwi Ki Z n e AwZ `wi`ª Rb Mvôxi Pvwn`vmg~n cwic~i Y mikvwi bxwzgvjv I c wzmg~ ni ch v jvpbv Ki Z n e D`vniY ^iƒc ejv hvq, cvv µ gi ms vi K i AwZ cövwš K RbM Yi cwiwpwz I AwaKvi m ú K Z_ mwbœ ewkz Ki Z n e `vzv `i G Î bgbxqzv cö`k b Ki Z n e, SuywK wb Z n e Ges `xn gqv`x A½xKv i Avm Z n e vbxq Ges RvZxq ch v q mikvi hv Z Mixe AbyK j ev AwZ cövwš K RbM Yi Kj vy wbf i ev RU cöyq b KvR K i mrb mykxj mgvr Ges `vzv `i mikv ii Dci Pvc m wó Ki Z n e wcavigmwc- Z AwZ `wi`ª RbM Yi Rb mywbw` ó KŠkjmg~n Aš fy ³ Ki Z n e m j bi kl c e cöavb AwZw_ wn m e Dcw Z wq jb MYcÖRvZš x evsjv `k mikv ii Lv` I `z h vm e e vcbv gš x PŠayix Kvgvj Be b BDmyd wzwb g b K ib h, evsjv ` k AwZ `wi`ª Rb Mvôxi fvm Dbœq b G m j b M nxz mycvwikgvjvmg~n Ae`vb ivl Z m g n e GmKj mycvwikmg~n Kv R cwiyz Kivi Î wzwb e w³mzfv ei cöwzkö wz `b wbh vm 21

26 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:22-33 eª vk evsjv ` k wkï BbRywii mvgwmök Ae v: cöwz iv ai Rb GLbB e e v wb Z n e AvNvZ Ges `yn UbvRwbZ Kvi Y evsjv ` k wkï g Zz cwiw wz Rvb Z 2003 mv j cö_gev ii gz e vck AvKv ii GKwU Rwic KvR cwipvjbv Kiv nq evsjv ` k cöwzeqi 30,000 wkï BbRywii Kvi Y gviv hvq, hvi cövq A a K 5 eq ii Kgeqmx, A_ vr cöwzw`b M o 83 Rb wkï gviv hvq BbRywiiI cöwz iva m e cö qvrb Kej Ri wiwfwë Z 5 eq ii Kgeqmx wkïmn me eqmx wkï `i Rb BbRywi cöwz iva Kg m~wp MÖnY Kiv HwZnvwmKfv e wkï BbRywi wkímg `k jvi mv _ e vckfv e m úk hy³ Aek BDwb md/bb bv mw U (Innocenti) M elyv m Uvi cökvwkz M elyv wi cvu _ K `Lv hvq h, Dbœqbkxj `k jv Z 98 kzvsk wkïi g Zz N U BbRywiMZ Kvi Y Avi c w_exi ewkifvm wkïi Ae vb n Q G AÂjfy³ `k jv ZB BDwb m di GB M elyv _ K Rvbv hvq h, D P Av qi `k jvi P q wbgœ Ges ga g Av qi `k jv Z BbRywi _ K wkï g Zz i nvi cuvp Y ewk BbRywii cöavb cöavb KviY n Q hvbevnbmz `yn Ubv, cy o hviqv, c o wm q AvNvZ cviqv, welwµqv Ges Af š ixy BbRywi evsjv ` k wkï `i BbRywi ev AvNvZRwbZ Amȳ Zv I g Zz i nvi Rvb Z evsjv `k mikv ii ^v Awa`ßi, ^v I cwievi Kj vy gš Yvjq, evsjv `k wkï I gvz ^v Bbw wudu, _vbj v Ûi w` Gjv qý di mbd wp ìªb Ges BDwb md evsjv ` ki D ` v M 2003 mv j GKwU Rwic KvR cwipvwjz nq D³ RwicwUi wi cvu ipbvq wq jb me Rbve Avwgbyi ingvb, G KGg drjyi ingvb, mygbv mvwdbvr Ges wg. gvb Kj wjbvb g~j wi cvu Bangladesh health and injury survey report on children Rvbyqvwi 2005-G cökvwkz-gi Av jv K mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 22

27 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v MZ wzb`kke vcx cwipvwjz wkï ^v Kvh µ gi mdjzvq wkï g Zz i KviY jv Z m~wpz cwiez bi myev ` wkï g Zz i nvi D j L hvm fv e K g Q ez gv b evsjv ` k msµvgk iv M wkï g Zz i nvi K g Avm ji `yn Ubv I BbRywi Z g Zz i nvi e o hviqvq Zv evsjv ` k wkï ^v i cöwz ûgwk n q `Lv w` q Q GUv Abygvb Kiv nq h, evsjv ` k cöwz eqi cövq 30,000 wkï BbRywiRwbZ Kvi Y gviv hvq G `i A a Ki eqm cuvp eq ii wb P evsjv ` k BbRywi Ges `yn UbvRwbZ Kvi Y wkky g Zz cwiw wz Rvb Z 2003 mv j eqie vcx cö_g I me P q e vck AvKv ii GKwU Rwic KvR cwipvjbv Kiv nq G Rwi c mnvqzv K i ^v Awa`ßi, ^v I cwievi Kj vy gš Yvjq, MYcÖRvZš x evsjv `k mikvi, evsjv `k wkï-gvz ^v Bbw wudu, _vbj v Ûi w` Gjv qý di mbd wp ìªb Ges BDwb md evsjv `k wkï BbRywii Dci mvgvwrk i evsjv ` ki g Zv GKwU Dbœqbkxj ` k G ai bi Rwic wqj GKwU e vckwfwëk KvR G Rwi ci AvIZvaxb cwievi wqj 171,366wU (MÖvgv ji 88,380wU cwievi, Rjv kn ii 45,183wU cwievi Ges XvKv g UªvcwjUb kni _ K 37,803wU cwievi) G RwicwU mkj eqmx gvu 8,19,429 Rb e w³i Dci cwipvwjz nq Ges Gi g a 43 kzvsk A_ vr 3,51,651 Rb wqj Ab~aŸ 18 eq ii wkï G Rwi c hme wkï BbRywiRwbZ Amy Zvi Kvi Y ^v mev MÖnY K i Q ev Aš Z wzb w`b y j ev Kg Î Dcw Z n Z cv iwb ïaygvî mme BbRywi Aš fy ³ n q Q hme BbRywii d j wkï AwZ mvgvb AvNvZ c qwqj ev wpwkrmv mevi `ikvi nqwb mme Km Aš f y³ Kiv nqwb GLv b D j L h, wek ^v ms v BbRywi gv b cvwb Z Wvev, mok `yn Ubv, cövyxi Kvgo, c o hviqv, cy o hviqv, k vm iva, we`y r ú ó niqv, coš e i AvNvZ, hš cvwzi AvNvZ, welcvb, mwnsmzv I AvZ nz v KZ K cö`ë BbRywii msávq cvwb Z Wvev, mok `yn Ubv, cövyxi Kvgo, c o hviqv, cy o hviqv, k vm iva, we`ÿ r ú ó niqv, coš e yi AvNvZ, hš cvwzi AvNvZ, welcvb, mwnsmzv I AvZ nz v BZ vw` Aš f y³ Kiv n q Q ÔBbRywiÕi AvwfavwbK evsjv Abyev` hgb- Z, RLg ev AvNvZ, wek ^v wbh vm 23

28 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v ms vi msávq ewy Z mekõwu BbRywii cök Z A_ enb K i bv mkvi Y G cöwz e` b Bs iwr kã ÔBbRywiÕ e eüz n q Q BbRywi Kvi nq? mkj eqmx wkï `i A_ vr Rb _ K ïi K i 18 eq ii Kg eqmx h Kv bv wkïib BbRywi n Z cv i GK eq ii Kg eqmx wkï `i BbRywii AvksKv me P q Kg GK eqi eq m wkï hlb nuvu Z k L ZLbB `ª Znv i BbRywii AvksKv evo Z _v K Ges 1-4 eqi eqmx wkï `i Î G nvi me P q ewk 5 eq ii ci _ K 18 eqi eqm ch š wkï g Zÿ i cöavb KviY BbRywi mvaviyz G eqmx wkï `i g Zy I Amy Zv m úwk Z Z_ ^v mgx vq Kg i Z cvq 18 eqi _ K 29 eqi eqmx `i Î g Zÿ i cªavb KviY BbRywi Ges Gi d j A bk wkï Zv `i gv-evev K AKv j nvivq wkïi eqm evovi mv _ mv _ BbRywii AvksKvI evo Z _v K GK eq ii Kg eqmx wkï g Zz i kzkiv 2 fvm gvî BbRywiRwbZ; A_P 1-4 eqi, 5-9 eqi, eqi Ges eqi eqmx wkï `i Î h_vµ g kzkiv 29%, 48%, 52%, Ges 64% BbRywiRwbZ g Zÿ msnwuz nq GUv úó n q D V h, BbRywi Rxe bi wewfbœ ii mv _ m úwk Z cöwzwu wkïib BbRywii SuywK i q Q, Z e wewfbœ eqmx wkïi Î Gi aibwu wfbœzi 1-18 eq ii Kg eqmx wkï `i Amy Zvi cöavb KviY nj BbRywi c o hviqv, K U hviqv Ges mok `yn Ubv wkï BbRywii cöavb BbRywii AvksKv GK eq ii Kg eqmx wkï `i me P q Kg, Avi 1-4 eqi eqmx wkï `i Î me P q ewk KviY wkïiv e o DVvi mv _ mv _ Zv `i BbRywii aib, KviY Ges nv ii cwiez b nq QvU wkïiv mvaviyz c o hviqv, cy o hviqv, K U hviqv BZ vw` BbRywiRwbZ Amy Zvq fv M GKUz eo wkïiv cöavbz cvov, KvUv I mok `yn Ubvi wkkvi nq wbh vm 24

29 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v evsjv ` k cöwzw`b cövq 36 Rb wkï BbRywii Kvi Y vqxfv e c½y n q hvq BbRywiRwbZ c½yz c½y wkïi cwiev ii Kuv a vqxfv e GK wekvj A_ bwzk evsv Pvwc q `q evsjv ` k cöwzw`b cövq 36 Rb wkï BbRywii Kvi Y vqxfv e c½y n q hvq vqx BbRywiRwbZ c½y Z i cöavb KviY c o hviqv I cy o hviqv h mkj wkï BbRywii Kvi Y Amy nq Zv `i wkqymsl K vqxfv e c½yz eiy K i hlb GKRb wkï BbRywii Kvi Y vqxfv e c½y n q hvq ZLb AviI 2 R bi i Zi BbRywii Rb kj wpwkrmvi `ikvi nq 4 Rb 1-9 w`b nvmcvzv j wpwkrmvi Rb fwz nq Ges 64 R bi h Kv bv ai bi ^v mevi `ikvi nq h mkj Kvi Y wkïiv BbRywii m ylxb nq Zv wb gœ Av jvpbv Kiv n jv: cvwb Z Wy e gviv hviqv evsjv ` k 1 eqi ev Zvi ewk eqmx wkï g Zz i cöavb KviY n Q cvwb Z Wy e gviv hviqv nuvu Z klvi eqm _ K ïi K i 4 eq ii Kg eqmx wkïiv me P q ewk cvwb Z Wy e gviv hvq kn ii P q MÖv g wkïiv ewk msl vq cvwb Z Wy e gviv hvq w` bi ejvq M n vwji Kv R e _vkvi Kvi Y gv qiv hlb wkï `i Dci mwvk bri ivl Z cv ib bv wvk ZLbB G `yn Ubv N U hvq cvwb Z Wy e g Z wzb-pzz_ vs ki AwaK wkï evwo _ K gvî 20 wguv ii g a Aew Z Rjvk q Wy e hvq ZvB cvwb Z Wy e wkï g Zy Kgv Z n j `ikvi wkï K mve wyk GKRb cövßeq e w³i ZË veav b ivlv Ges evwoi KvQvKvwQ Rjvk qi c _ cöwzeükzvi m wó Kiv `Lv M Q h, 5 eqi ev Zvi P q ewk eq mi wkïiv mvaviyz cvwb Z Wy e gviv hvq bv Avgv `i ` k MÖvgv j wkïiv 4 eqi eqm _ K ^vfvwek wbq gb muvzvi KvUvq ` Zv AR b Ki Z ïi K i d j 9 eq ii g a cövq mevb muvzvi wk L hvq cvwb Z Wy e wkï g Zy Kgv Z n j wkï `i hz ZvovZvwo m e muvzvi klvb `ikvi ZvB ^v Kg xiv wewfbœ Lvbv cwi`k b wm q cvwb Z Wy e wkï g Zy i SzuwK m ú K gv q `i AeMZ Ki Z cv ib wbh vm 25

30 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v hvbevnbrwbz BbRywi 1-4 Ges 5-9 eqi eqmx Q j wkï `i Zzjbvq g q wkï `i g a hvbenbrwbz gvivz K `yn Ubvi nvi ewk `L Z cviqv hvq eq ii wkï `i g a gvivz K hvbevnbrwbz `yn Ubvi nvi Q j wkï `i g a wqj 3 Y ewk (11.6/100,000) wqj g q wkky `i Î G nvi Kg (3.9/100,000) wqj ewk gvivz K bq, Ggb hvbevnbrwbz BbRywii nvi wkï `i eqi eq m m e v P `L Z cviqv hvq eqm evovi mv _ G nvi Q j wkï `i Î e w cvq, wkš g q wkï `i Î n«vm cvq evsjv ` k bvix-cyi li wj½mz f~wgkvi Gi gva g cöwzdwjz nq KviY 10 eq ii ewk eqmx g q wkïiv Q j wkï `i Zzjbvq Kg msl vq N ii evb i mgq KvUvq d j hvbevnbmz `yn Ubvq Q j wkïi BbRywii nvi 10 eqi eq mi c i e o hvq Q j wkïiv iv vq evbmvb Kj Pvjvq, Aciw` K g q wkïiv K`vwPr mvb Kj Pvjv bvi my hvm cvq Gme wkïiv ewkifvm Î gvui Mvwo, evm, UªvK, wi v BZ vw`i mv _ msn l i Kvi Y AvNvZ cvq hvbevnbrwbz `yn Ubv n Q gvivz K ai bi `yn Ubvi wøzxq cöavbzg KviY 1-17 eqi eqmx wkï g Zy i wewfbœ Kvi Yi g a hvbevnbrwbz BbRywii Ae vb lôzg v b G ai bi `yn Ubvq nzvnz wkïiv gvivz K BbRywi _ K ïi K i vqx c½yz eiy Ki Z eva nq Ges `xn w`be vcx nvmcvzv j _vkvi cö qvrbxqzvi `Lv `q cöwz eqi gvivz K BbRywiRwbZ vqx c½yz eiy K i 1,360 R bii ewk wkï, A_ vr cöwzw`b cövq PviRb wkï vqx c½y Z i wkkvi nq hvbevnbrwbz `yn Ubv e Ü evsjv ` ki Rb `ikvi Zvr wyk, AviI ewk UKmB Ges AviI ewk Kvh Ki hvbenbrwbz `yn Ubv m ú K wkï `i cöwk Y `qv h Z cv i Kg c wzi cöv_wgk I gva wgk wk vµ g ivw UªvwdK e e vcbv m ú K `ikvix wb ` kbv _vk Z n e `yn Ubv NU j wk Ki Z n e m m ú K wkï `i cöwk Y `qv h Z cv i d j wkï `i mv vkv m½x-mv_x `i wbh vm 26

31 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v mnvqzvq `yn Ubv ciez x q wz ev AvNv Zi gvîv Kwg q Avbv m eci n e zj wk K `i G Î cö qvrbxq cöwk Y `qv h Z cv i hv Z Zviv ciez x Z QvÎQvÎx `i `yn Ubv Gwo q Pj Z ev ciez x e e v wn m e Kx Ki Z n e Zv AeMZ Ki Z cv ib cy o hviqv evsjv ` k cöwz eqi 340 R bii ewk wkï gvivz Kfv e cy o gviv hvq, A_ vr cöwzw`b 1 Rb wkï cy o gviv hvq Gi g a 90% `yn Ubv evwo ZB N U hvi A a KiI ewk N U evwoi ivbœv N i GK eq ii Kg eqmx Ges 1-4 eqi eqmx wkïiv cy o gviv hvq me P q ewk GQvov 1-4 eqi eqmx wkïiv cy o Amy nq me P q ewk evsjv ` k Mig cvwb ev fv Zi gv o cy o wkïiv vqxfv e wekjv½ n q hvq ÔnuvwUnuvwU cv cv Kiv 1-4 eqi eqmx wkïiv cöavbz Mig QuvB qi Dci c i wm q BbRywii wkkvi nq 5-9 eq ii wkïiv Db y³ Av bi g a c o wm q cy o hvq wkï `i vqxfv e wekjv½zvi wøzxq cöavb KviY n Q cy o hviqv G Î 3,400 R bii ewk wkï vqxfv e c½y n q hvq cöwzw`b cövq 9 Rb c½yz eiy K i wkïiv vqxfv e c½y bv n ji cy o AvnZ nevi Kvi Y `xn mgq zj hviqv _ K ewâz nq nvmcvzv j fwz niqvi LiP Ges wpwkrmv LiPI e o hvq evsjv ` ki wewfbœ Lvbvq wkï `i cy o hvevi cö vc U Ôwbivc` nvg cövmªvgõ Pvjy Kiv h Z cv i G ai bi Kvh µg Lvbvi ivbœv N ii Ae vb _ K wkï K wbivc` `~i Z ivl Z gv q `i hgb m PZb Ki e, Zgwb wkï `i cy o hvevi nvi Kg e wbh vm 27

32 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v c o hviqv wkï `i vqx c½y Z i KviY n Q c o hviqv G Rwic _ K Rvbv hvq h, cöwzw`b 10 R bii ewk wkï c o wm q vqxfv e c½y n q hvq wkï `i BbRywiMZ Amy Zvi GK-Z Zxqvsk N U c o hvevi Kvi Y cöwzeqi AvovB jv LiI ewk wkï c o wm q AvnZ nq BbRywii Kvi Y hme wkï nvmcvzv j fwz nq Zv `i AwaKvsk MvQ _ K c o AvnZ nq Gme wkïi g a 1 eq ii Kg eqmx wkï `i c o wm q g Zÿ nvi me P q ewk 1 eq ii Kg eqmx wkïiv weqvbv ev Uwej _ K c o hvq, hlv b wkïi gv ev hzœcö`vbkvix wkïwu K ewm q ev ïb q iv Lb K U hviqv evwo Z euwu, `v, Qzwi BZ vw` _vkvi d j K U hvevi NUbv wkï `i Rb GKwU mvaviy NUbv n q `uvwo q Q 5-9 eq ii wkï `i Î K U hviqvi nvi me vwak e j Rwi c Rvbv M Q MÖvgv j aviv jv K wl hš cvwz wkï `i nv Zi bvmv j _vkvi Kvi Y kn ii P q MÖv gi wkï `i K U wm q AvnZ nevi SuywK A bk ewk cöavbz Qzwi, Kv Ges G RvZxq aviv jv h š i Øviv wkïiv i Zi `yn Ubvi m ylxb nq Gfv e 350 Rb wkï cöwzw`b K U wm q AvnZ nq Ges G `i g a cöwzw`b 5 Rb vqxfv e wekjv½ n q hvq ckvrwbz BbRywi K wl wbf i cwiev ii Q j g qivi AwZ Aí eqm _ KB Pvlvev`, dmj Zvjv Ges dmj weµ q evevgv K mnvqzv K i _v K KvR Ki Z wm q Zviv wewfbœ K wl hš cvwzi ms ú k Av m Ges A bk mgq fqven `yn Ubvi m ylxb nb Rwi c `Lv hvq h, cöwzw`b cövq 50 Rb wkky K wlhš cvwzi Øviv AvNvZcÖvß nq Ges G `i 3 Rb ciez x Z vqxfv e c½y n q hvq Ab w` K knivâ ji P q MÖvgv j K wlhš cvwzi gva g wkï BbRywii nvi cövq wø Y 1-4 Ges 5-9 eqi eqmx g q `i Zzjbvq Q j `i wbh vm 28

33 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v hš cvwzrwbz BbRywii nvi cövq wø Y wk kvi-wk kvix `i Î (10-14 eqi Ges eqi) G cv_ K cövq wø Y kni GjvKvq we klz wbgœ ga weë cwiev ii wkïiv wewfbœ KjKviLvbvq kªwg Ki Kv R wb qvwrz nq m Kvi Y Zv `i wkí KviLvbvRwbZ BbRywii SuywK ewk _v K G Î hme gwkb e envi Kiv nq Zvi AwaKvskB cöwk YcÖvß Ges cövßeq e w³ KZ K e env ii Dc hvmx wkï `i G jv e env ii Kvb wbivc` e e v bb cövyxi Kvgo ev AvNvZRwbZ BbRywi K wl cöavb MÖvgv j AwaKvsk wkï cövq me mgqb K wlkv R e envi niqv ej` Ges M ncvwjz Mi, QvMj, KzKzi, weovj Ges KL bv KL bv mv ci ms ú k I Av m Gme cövyx `i mvaviyz Kvb cöwz lak wukv `qv nq bv A bk cövyx we klz KzKzi RjvZ ¼ Avµvš nq G iv M Avµvš KzKzi gvbyl K Kvgov j mwvk mg q mywpwkrmv bv c j ivmxi g Zz ch š n Z cv i ewkifvm ^v mev K `ª RjvZ ¼i cöwz lak Ges welv³ mv ci Kvg oi welwµqv cöwz iv a cöwz lak cviqv hvq bv Av jvp Rwi ci cwimsl v b `Lv M Q, wewfbœ cövyxi Kvg o cöwzeqi cövq 2,700 Rb wkï cövy nvivq Gi A a K gviv hvq RjvZ¼ Avµvš KzKz ii Kvg o Avi evwk A a K gviv hvq welv³ mv ci Kvg o GQvov cövq 59,000 Rb wkï cöwz eqi wewfbœ cövyxi Kvgo, jvw_, cv qi Pv c A_ev Muy Zvq AvnZ nq cövk wzk `y h vmrwbz BbRywi cöwz eqi N~wY So, mvb K vb Ges we klz eb vi mgq MÖvgv j A bk wkï cvwb Z Wy e gviv hvq eb vi mgq cvwb Z Wy e me P q ewk wkï g Zy eiy K i GQvov Gmgq mv ci Kvg o I we`y r c ó n q A bk wkky gviv hvq wbh vm 29

34 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v B QvK Z BbRywi gvivgvwi, nz v I AvZ nz v B QvK Z BbRywii Aš f y³ GmKj úk KvZi welq jvi mwvk Z_ I msl v Rvb Z Rwic Zgb GKwU Dc hvmx c wz bq ZeyI G Rwi c B QvK Z BbRywii AwZ D Pnvi cviqv M Q B QvK Z BbRywi eqm f ` wfbœ wfbœ n q _v K 14 eq ii wb P G ai bi BbRywi cöavbz wnsmvz K Kvh Kjv ci d j N U _v K Avevi Gi _ K ewk eq m mwnsmzv I AvZ nz v Dfq Kvi YB BbRywi n q _v K eqm evovi mv _ mv _ B QvK Z BbRywi AvbycvwZK nv i evo Z _v K AvZ nz v ˆK kv ii klfv M g Zz i cöavb KviY Rwi c `Lv hvq, cöwzeqi Avgv `i ` k 2000 Gi ewk wk kviwk kvix AvZ nz v K i Ges cöwzw`b AvZ nz v K i 6 Rb Gme wk kviwk kvix `i AvZ nz vi kzkiv 90 fvmb MÖvgv j N U _v K D j L, DbœZ we k wk kvi `i AvZ nz vi nvi ewk, c vš i evsjv ` k wk kvix `i AwaK nv i AvZ nz v Ki Z `Lv hvq Gi gva g wj½mz ˆel g i w`k jvi úó n q D V evev-gv K nviv bvmz BbRywi evoš wkï `i gv-evevi g Zz i cöavb KviY wn m e BbRywi wpwýz n q Q gv A_ev evev, KL bviev Df qi g Zÿ GKwU wkïi ^vfvwek kvixwik, gvbwmk I mvgvwrkfv e e o IVv K fxlyfv e e vnz K i cöwz eqi cövq 7,900 Rb evev I 4,300 Rb gv BbRywi Z gviv hvq eq i 600 Gi ewk eqi eqmx weevwnz gwnjv BbRywi Z gviv hvq A_ vr cöwzw`b BbRywii Kvi Y `yõwu wkï Zvi gv K nvivq AvZ nz vi Kvi Y me P q ewk msl K wkï Zvi gv K nvivq cövq 4,300 Rb gv BbRywi Z gviv hvq, d j wewfbœ Lvbvi cövq 22,000 Rb evev, bervzk I wkï cöv_wgk cwiph v cviqv _ K ewâz nq Kv bv wkï Zvi 1 eq ii Kg eq m hw` gv K nvivq, ZvÕn j m gvbwmkfv e mvsnvwzk wzmö nq Gfv e wkïwu ewâz nq gv qi `ya Ges cö qvrbxq cöwz lak wukv cvevi Î Gfv e cöwzw`b 2 Rb GK eq ii wbh vm 30

35 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v Kg eqmx wkï BbRywiMZ Kvi Y AKv j Zv `i gv K nvivq Avevi Gme gv qi BbRywiMZ g Zz i cªavb KviY n Q AvZ nz v cöwzeqi cövq 8 nvrvi evev Kv bv bv Kv bv BbRywi Z gviv hvq G wcz we qv Mi d j 22 nvrv ii wkqz ewk wkï Zv `i cwiev ii cöavb DcvR bkvix K nvivq Gme evev `i BbRywiRwbZ g Zÿ i cöavb KviY mok `yn Ubv GQvov mwnsmzv I AvZ nz vi NUbvq D j L hvm msl K evev cövy nvivb BbRywii Kvi Y 0-17 eqi eqmx wkï `i 38% evev gviv hvb cövq 7,900 Rb evev BbRywi Z gviv hvb Ges Gi d j cövq 30,000 gv, bervzk I wkï Zv `i cöavb DcvR bkvix K nvivq wkï BbRywi Ges mnmªv ãi Dbœqb j gvîv G mnmªv ãi g a wbw` ó Dbœq bi j KZ jv j I j gvîv w i Kiv n q Q hv Ôwg jwbqvg W fjc g U j Õ (MDG) bv g mycwiwpz G j jvi câgwu n Q 2015 mv ji g a AbyaŸ 5 eq ii wkï g Zz nvi 1990 mv ji wkï g Zz nv ii `yb-z Zxqvsk Kwg q Avbv evsjv ` ki Î Gi j gvîv `uvovq cöwz nvrvi RxweZ Rb MÖnYKvix wkïi g a 31 Rb G j AR bi Rb AbyaŸ 5 eq ii wkï `i BbRywiRwbZ g Zz Aek B cöwz iva Ki Z n e Avi ZvB wkï ^v Kg m~wp Z BbRywi cöwz iva Kvh µg Aš fy ³ Kiv `ikvi Avi Zv Kiv M j bervz Ki abyóskv i g Zz hgb cöwz iva Kiv M Q Zgwb k vm iv a g Zz I cöwz iva Kiv hv e nvg _ K 1 eqi eqmx wkï hgb i v c q Q, Zgwb wkï i v cv e cvwb Z Wy e givi nvz _ K G Rwi c BbRywiRwbZ Amȳ Zvi Kvi Y hme wkï ^v mev MÖnY K i Q, ev Kgc wzb w`b zj ev Kg Î hvm w` Z cv iwb KejgvÎ mme BbRywi Aš f y³ Kiv n q Q hme BbRywii d j wkï AwZ mvgvb AvNvZ c qwqj ev wpwkrmv mev MÖn Yi `ikvi nqwb m jv Aš fy ³ Kiv nqwb wbh vm 31

36 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v wkï BbRywi iv a BbRywi welqk Rwi ci f~wgkv evsjv ` ki ^v I BbRywi welqk RwicwU Dbœqbkxj `k jv Z G wel q hme Rwic n q Q Zvi g a me P q eo I e vck ai bi Rwic G RwicwU KwgDwbwUwfwËK Ges GZ wekvj msl K Rb Mvôxi KvQ _ K Z_ msmön Kiv n q Q h Zv _ K gvuvgywu mviv evsjv ` ki wkï BbRywi welqk cök Z wpî AvniY Kiv m e n q Q hw` ïaygvî nvmcvzvj ev ^v mev K `ª _ K G wel q Z_ msmön Kiv nz Zvn j KwgDwbwUi ev mgv Ri cök Z Z_ cviqv hz bv hme BbRywi Uªgv ev AvNv Zi (traumatic injury) Kvi Y nq hgbñ mok `yn Ubv, K U hviqv, hš cvwzrwbz BbRywi BZ vw` AwaK msl vq cviqv hz KviY G ai bi BbRywi Z cövq mk jb Kvb bv Kvb ai bi ^v mev MÖnY K i _v K Ab w` K h mkj BbRywi Z kvixwik AvNvZ N U bv (non-traumatic injury) hgb- cvwb Z Wy e hviqv, k vm iva ev welcvb BZ vw`i Î mvaviyz gvbyl Kvb ^v mev MÖnY K i bv, d j Gme wel q Avmj Z_ Zgb GKwU cviqv hvq bv m cömvwiz wukv`vb, Wvqwiqv cöwz iva, gv qi `ya LvIqv bvi cöwz m PZbZv m wó BZ vw` mywbw` ó Kvh µg jv evsjv ` k wkï g Zz i nvi Kwg q Avb Z A bkuv mdj n q Q Z e wkï g Zz i nvi AviI Kwg q Avb Z n j BbRywi I bervz Ki g Zz i cöwz i Z w` Z n e wkï BbRywi cöwz iva Ki Z n j cö qvrb ` ki Pjgvb wkï- ^v Kvh µ g BbRywi cöwz iva Kg m~wp Aš fy ³ Kiv BbRywi GKwU RwUj mgm v- ïay ^v wefv Mi GKK cö Póvq Gi cöwz iva m e bq wewfbœ wefvm hgb- wk v wefvm, AvBb cöyqb I cö qvmkvix ms v, hvm hvm gva gmg~n BZ vw` BbRywii mv _ m úwk Z wefvm jvi mw wjz D ` vm cö qvrb wkï AwaKvi mb` Gi msávq AbyaŸ 18 eq ii mkj K ÔwkïÕ wn m e MY Kiv n q Q ZvB G eq mi mkj K wkï BbRywi cöwz iva Kg m~wp Z Aš f y³ Ki Z n e wbh vm 32

37 evsjv ` ki wkï BbRywii mvgwmök Ae v BbRywi cöwz iva m e cö qvrb Kej Ri wi wfwë Z 5 eq ii Kg eqmx wkïmn me eqmx wkï `i Rb BbRywi cöwz iv a Kg m~wp MÖnY Kiv G RwicwU evsjv `kx RbM Yi, we klz wkï `i BbRywiRwbZ Amy Zv I g Zz i msl v wbiƒc Yi Rb Ges wewfbœ Rb Mvôxi g a mb msl v Zzjbv Kivi Rb cwipvwjz nq GQvov G Rwi ci Avi GKwU Myi Z c~y D Ïk n Q cªvß Z_ Kv R jvwm q BbRywi cöwz iva Kvh µg M o Zvjv we k i wewfbœ ` ki cö vc U G mz wu AvR cögvwyz n q Q h, cöwz iva hvm Ab vb iv Mi g Zv BbRywiiI cöwz iva m e cö qvrb Kej Ri wiwfwë Z 5 eq ii Kg eqmx wkïmn me eqmx wkï `i Rb BbRywi cöwz iva Kg m~wp MÖnY Kiv wbh vm 33

38 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:34-41 eª vk cyi li ` wó Z bvixi cöwz mwnsmzv: GKwU g~j vqb gvnv ` ivwd, w`ji ev evby, gv. Avãyj Avjxg I kvnxb Av³vi cwievi, mgvr I ivóª - g~jz G wzb Î bvix wbh vwzz nq ev mwnsm AvPi Yi wkkvi nq Avi Gi g~j KviY n Q cyi li ` wófw½ cyi li mwnsmzv I bvixi cöwz ^ QvPvix g bvfve bvixi mvgvwrk I GKvš Rxeb K ZQbQ K i `q ewkifvm ÎB cyi l `i KvQ _ K Z_ bqv n q Q bvix mv vrkvi cö`vbkvixi msl v Kg wqj MÖv gi gvbyl bvixi cöwz mwnsmzv K me P q eo mgm v wn m e ` L bv MÖv g m ó me mgm vi bx P Gi vb bvixi cöwz mwnsmzv mgmö c w_ex Ry o GK i Zi mgm v G mwnsmzv bvbv iƒ c `Lv `q hgb gwnjv `i kvixwikfv e AvNvZ Kiv, al Y, gvbwek gh v`vi ` wó KvY _ K Ae njv Kiv, MvwjMvjvR Kiv, gšwjk Pvwn`v _ K ewâz Kiv BZ vw` GwU GKwU gvbevwakvi msµvš Bmy mvs wzk I ag xq cwigê ji bvixi cöwz mwnsmzvi exr Mfxifv e cöw_z i q Q mwnsmzvi G fq¼i iƒc cyi l kvwmz mgv R cövwzôvwbkzv c q Q G M elyvq bvixi cöwz mwnsmzvq cyi li g bvfve evsvi Póv Kiv n q Q G M elyvwu `yõwu i Z c~y aviyv K wn i AvewZ Z n q Q cö_gz bvixi cöwz cyi li mwnsmzv Ges wøzxqz G mwnsmzv Lvbvi cyi liv Kvb ` wó Z ` L bvixi cöwz mwnsmzv kvixwik, hšb nqivwbi I gvbwmk eâbvi AvKv i `Lv `q GgbwK Gme mwnsmzvi ûgwki bvix K An assessment of male attitude towards violence against women kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 34

39 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb gvkvwejv Ki Z nq G Î bvixi ^vaxbzv ^ QvPvixfv e cyi l `gb Ki Z m Pó nq G ai bi mwnsmzv I ^ QvPvix g bvfve bvixi mvgvwrk I GKvš Rxeb K ZQbQ K i `q G Î Pvi ai bi mwnsmzvi K_v D j L Kiv h Z cv i gvbwmk I kvixwikfv e AvµgYvZ K AvPiY, bvix K Zvi AwaKvi _ K ewâz Kivi Rb mwnsm AvPiY Kiv Ges bvix cöwzev`x n j Zvi AvKv v `gb Ki Z mwnsmzvi Avkªq bqv ewkifvm ÎB cyi l mv vrkvi cö`vbkvixi KvQ _ K cviqv Z _ i wfwë Z G M elyvwu Kiv nq ^í msl K bvixi mv vrkvi cö`vb K ib Lvbv Rwic, g bvfve msµvš j, wbweo mv vrkvi, Km vww Ges dvkvm MÖ c Av jvpbvi gva g Z_ msmön Kiv nq Ges G wel q Zv `i m PZbZv m ú K Rvbvi Póv Kiv nq bvixi cöwz mwnsmzv mgvav b ev mgm v n«vm Ki Z Avgv `i mgv R wk ai bi wpš vfvebv Kiv nq Zv Rvbvi D Ï k dvkvm MÖ c Av jvpbv Kiv nq gqgbwmsn Rjvi ZvivKv `v I dzjcy ii c _K c _K Lvbvi 15 eqi ev Z`yaŸ eq mi 502 Rb cyi li mv vrkvi bqv nq M elyvq `Lv hvq h, MÖv gi gvbyliv bvixi cöwz mwnsmzv K me P q eo mgm v wn m e ` L bv MÖv gi me mgm vi GKwU ZvwjKv evbv j me mgm vi bx P Gi vb Z e G AvPi Yi bvixi cöwz wewfbœ mwnsmzvi g a kvixwik mwnsmzv Ab Zg Gic ib cövavb c q Q gvbwmk wbcxob ^iƒc I cwiez bi aviv m ú K Zviv m ú~y IqvwKenvj bvixi cöwz wewfbœ mwnsmzvi g a kvixwik mwnsmzv Ab Zg Gi c ib me P q i Z c q Q gvbwmk wbcxobg~jk mwnsmzv g q `i Kvb Kv Ri cwi cöw Z ev KvRwU g bi gz bv n j cyi l KZ K h mwnsm AvPiY cökvk cvq Zv K Ab vb me mwnsm AvPi Yi g a Kg i Z c~y e j DËi`vZviv g b K i bvixi cöwz m vb `Lv bvi e vcv i DËi`vZv `i g a wgkª cöwzwµqv `Lv hvq GKw` K cyi liv g b Ki Qb mvaviyfv e g q `i h_vh_ m vb `qv wbh vm 35

40 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb DwPZ, Ab w` K Gme cyi li g a B bvix `i KvRKg wbqš Y Kivi Ges Zv `i Dci KZ Z Av iv ci ev Rvwni Kivi g bvfvei `L Z cviqv hvq cyi li wk vi i I GbwRIÕi mv _ m ú ³Zv bvixi cöwz Zvi g bvfve wba vi Y i Z c~y cöfve d j M elyvq AskMÖnYKvix `i g a bvixi cöwz h BwZevPK g bvfve cökvk c q Q Zvi wfwë wqj ewkifvm ÎB Bmjvg ag cyi l `i hyw³ n Q bvixiv AwaKvi m ú K m PZb n j cyi l Zvi wbqš Y cöwzôv Ki Z e _ n e m úwk Z Ávb Ges AwfÁZvjä ch e Y wecyj msl K cyi l DËi`vZv bvixi AwaKvi m ú K weiƒc g bvfve e ³ K i Qb G Î Zv `i hyw³ n Q, bvixiv wb R `i AwaKvi m ú K m PZb n j cyi l Zvi wbqš Y cöwzôv Ki Z e _ n e bvix G Î cö_ g cyi li Kv Q wbr AwaKvi m ú K `vwe Zzj e Ges ciez x ch v q ^vgx I evevi Dci Rvi LvUv e Zv `i `vwemg~ ni ev evq b Avi GgbwU NU j ^vgx I eveviv Zv `i x Ges Kb vi Kv Q gzvnxb n q hv eb - Ggb fxwz memgq cyi l `i g b KvR K i M elyvq `Lv hvq h, bvixi AwaKvi K A ^xkvi Kivi g bvfve Ges bvixi cöwz mwnsmzvi cöeyzv A bk ÎB mgv_ K n q _v K gšwjk Pvwn`v hgb- Lv`, wpwkrmv BZ vw`i cö vc U bvix K ewâz Ki Z mvaviyfv e cyi liv Pvq bv mgvr-msmv i wm vš MÖn Yi Î bvix K AMÖvwaKvi w` Z ewkifvm cyi lb Pvq bv hw`i m úwëi gvwjkvbv AR b bvix K wm vš MÖn Y mg_ niqv/cövavb we v i mnvqzv K i _v K Avgv `i mgv R bvixi cöwz Qwe n Q `ye j I Amnvq G ai bi g bvfveb Rb w` q Q Ggb aviyvi h, bvix cyi li P q Kg hvm Zvm úbœ bvix `i gv qi cöwziƒ c Kíbv Kiv n ji, G Î M elyvq AskMÖnYKvixiv g b K i h bvixi Dci cyi li KZ Z LvUvevi AwaKvi i q Q A_ vr mgv R bvix Kvb Kvb f~wgkv cvjb Ki e Ges Zvi MgbvMgb vb wba vwiz n e GKRb cyi l KZ K mgv R bvixi f~wgkv I Pjv div wba vwiz nq ev wbh vm 36

41 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb mgv R bvix Kvb Kvb f~wgkv cvjb Ki e Ges Zvi MgbvMgb vb wba vwiz n e GKRb cyi l KZ K mgv R bvixi f~wgkv I Pjv div wba vwiz nq ev msiw Z nq c` v cö_vi gva g msiw Z nq c` v cö_vi gva g M elyvq AskMÖnYKvixiv AviI wek vm K ib h, xi Kvh vejx wbqš Yi AwaKvi ^vgx `i i q Q G ai bi g bvfve xi Kvh vejx wbqš Y I Ae jvk b ^vgxi AvKv v K cöwzdwjz K i Avi G ai bi AvKv v _ KB bvixi cöwz mwnsmzv e w cvq M elyvq `Lv hvq h, cyi liv mvaviyfv e bvixi Dci Kvb i Zi kvixwik mwnsmzvi we ivax hgb - eîvnvz ev G ai bi kvixwik AvNvZ Kivi c cvwz cyi liv bb hw`i GgbwU g b Kiv nq h Kvb Ae v ZB gwnjv `i wbcxob Kivi AwaKvi cyi l `i bb Z e Kvb bvixi AvPiY hw` Bmjvg a g i weavb ev Av `k-wb la Agvb K i Zvn j Zv i Zi cvc e j MY nq Ges Zv kvw hvm Aciva e j wpwýz nq Aek M elyvq AskMÖnYKvixiv G K bvixi cöwz mwnsmzv bv e j Zv K cwiï Ki Z Ôkvw Õ cö`vb wn m e wpwýz Ki Z AvMÖnx A_ vr Zv `i g Z bvixi cöwz G Î Kvb wbcxob Kiv nq bv, eis mgvr I ag K envj ivl Z bvix K kvmb Kiv nq gvî M elyvq AskMÖnYKvix cyi liv gwnjv `i gšwjk AwaKvi jv m ú K m PZb Ges mb mv _ Zviv GgbwU wek vmi K ib h, gwnjv `i AwaKvi _ K ewâz Kiv n j Zviv gvbwmk wbh vz bi wkkvi nb Avevi cyi l `i c _ K Pvc m wó Z gvbwmk Pvc h ek Kvh Ki nq GUvI M elyvq AskMÖnYKvixiv ^xkvi Ki Z KzÚv eva K ib bv G Î g qi evev-gv ev cwiev ii KvQ _ K hšzzk `vwei welqwui gyl n q D V Q GKwU wel q M elyvq AskMÖnYKvixiv cövq Awfbœ gzvgz `b h, cyi l KZ K gwnjv `i PjvPj wbqwš Z n j Zviv gvbwmkfv e Pig hš Yvi g a _v Kb G M elyvq Ask bqv ewkifvm DËi`vZv g b K ib gwnjv `i Lvevi Ges gšwjk Pvwn`v _ K ewâz Kiv wvk bq ewkifvm DËi`vZvB g b K ib gwnjv `i mv _ gzv fvmvfvwm KivUv Kvb Kv Ri K_v bq wbh vm 37

42 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb bvixi Zzjbvq cyi l kªô G cö vc U gwnjv `i mv _ cyi li gzvi fvmvfvwm Ges gwnjv `i gzv e env ii welqwu K DËi`vZviv mg_ b K i Qb mgv R cöpwjz kªg wefvrb ev Kv Ri ai bi evb i gwnjviv KvR Ki e G ai bi g bvfv ei wec Ae vb bb M elyvq AskMÖnYKvixiv ZvB gwnjv `i DcvR b ^vgxi nv Z Zz j w` Z ejcö qvm K h_v_ e j Zviv g b K ib KviY Zvn jb ^vgxiv x `i AwR Z A _ i gvwjk n Z cv ib mwnsmzvi wkkvi bvix `i cöwz cyi liv mnvbyf~wzkxj g bvfve cökvk K ib G `i A b KB GgbUv wek vm K ib h, bvixi cöwz mwnsmzv Kvb bv Kvbfv e Zv `i RxebhvÎv K cöfvwez K i Ges Zv `i cwievi GgbwK MvUv mgvrb wzmö nq Zviv g b K ib mwnsmzvi djvdj MÖnY hvm bq G Î Zv `i g bvfve e w³ ^v _ i Øviv cöfvwez n q Q mwnsmzvi wkkvi bvixi cöwz Zv `i mg_ b G Î MŠY wqj Avevi A bk Î mwnsmzvi wkkvi bvixi eâbvi Kó Ges e w³ ^v_ DfqB cyi li g bvfve K cöfvwez K i Q bvixi cöwz mwnsmzvi KviYmg~n M elyvq AskMÖnYKvixiv mgv R cöpwjz kªg wefvr bi evb i gwnjviv KvR Ki e Ggb g bvfv ei wec Ae vb bb bvixi cöwz mwnsmzvi KviYmg~n m~²fv e wby q Kiv KwVb e vcvi ez gvb M elyv _ K cövß Z _ i Av jv K bvixi cöwz mwnsmzvi KwZcq KviY wbw` ó Kiv n q Q- A_ bwzk myweav cvevi AvKv vq mwnsmzv N U hgb, hšzzk cvevi Rb kvixwik I gvbwmk wbh vzb A_ev kvixwikfv e wbh vzb Kiv GQvovI, ^vgx A_ DcvR bi Rb wbcxo bi gva g x K eva K i Ab cyi li mv _ hšb m úk vc b cyi li AnwgKv eva Ges Av cvlnxb g bvfv ei Kvi Y bvix mwnsmzvi wkkvi nq wbh vm 38

43 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb cyi l ev ^vgxiv g b K i we qi gva g Zviv x `i wbqš Yi jvb mý c q hvq x `i Dci Zv `i B Qv Ges AvKv v K Pvwc q w` Z Pvq G Î ^vgx `i cöz vkv _v K xiv hb Zv `i AvKv vi mv _ mvgäm Zv i L P j ev Zv `i B Qvc~i Y m Z nq ^vgxiv g b K ib Zviv x `i ^Ë vwakvix ev gvwjk n q M Qb x K bvbv wewa-wb la Øviv wbqš Y Kiv K ^vgxi AwaKvi wn m e g b Kiv nq xiv ^vgxi AvKv vi we ivwazv Ki j ^vgxiv zä nb x `i G ai bi we ivwazv K Zviv x wbqš Y Zv `i A gzv wn m e wpwýz K ib cö qvr b Gme ^vgx Zv `i ^vgxz djv Z xi Dci wbcxob Pvjvq Ges wnsmª n q D V bvixi cöwz mwnsmzvi eû NUbv KB mwnsmzv wn m e g b Kiv nq bv we klz hw` Zv ^vgxi Øviv msnwuz nq G Î x ev bvixi cöwz mwnsmzv K aiv nq ms kvab Kivi c wz wn m e Avm j ms kva bi K_v e j bvix K wb Ri B QvgvwdK Pvjv Z Pvq cyi liv d j bvixi Dci mwnsmzvi gvîv e o hvq e w³ ^v _ i Kvi Y eû ÎB cyi liv m úk M o Zv j bvix `i mv _ wkš hlb cyi lwu `L Z cvq h, Zvi D Ïk nvwmj n Q bv, ZLb m G m úk PzwK q dj Z we `ygvî `ix K i bv GgbwK G m úk wqbœ Ki Z H g q K fq-fxwz cö`k bmn mwnsm AvPiY Ki ZI wøav eva K i bv al Yi Î hšb Av em G ai bi mwnsmzv msnu b cöiyv`vqk kw³ wn m e KvR K i G ai bi KvR Kievi c ii Acivax hlb cvi c q hvq, ZLb G ai bi mwnsmzv AveviI Ki Z Acivax K cöjyä Kiv nq Avgv `i mgv R h _ó msl K cyi l i q Q hviv KejgvÎ e w³ ^v _ bvixi cöwz mwnsmzvi wec Ae vb bq wkš mwz Kvifv e bvixi cöwz mnvbyf~wzkxj bq D j wlz Z_vKw_Z mnvbyf~wzkxj cyi lmn hme cyi l bvixi cöwz mwnsmzvi wec Ae vb K i bv Zv `i msl v evsjv ` ki gvu cyi l RbmsL vi GKwU wekvj Ask Aek B Giv bvixi cöwz mwnsmzvi ^iƒc K Zxeª K i Zv j wbh vm 39

44 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb bvixi cöwz mwnsmzvrwbz mgm vi mgvav b Ges cyi li g bvfv ei cwiez bk í G M elyvi Av jv K KwZcq mycvwikgvjv Dc vwcz nj: mycvwikgvjv kvixwik ev gvbwmkfv e mgm vmö cyi l `i mwnsm-avpiy cwiez bi Rb Ges mwnsm AvPiY Qvov wkfv e mgm vi mgvavb Kiv h Z cv i Zv klv Z Kvh µg MÖnY Ki Z n e Zi Y `i Av em hv Z m Rbkxjfv e cökvwkz nq mrb h_vh_ wk Y cöwµqv AbymiY Kiv h mvgvwrk g~j eva I wek vm cyi l `i g a bvixi cöwz mwnsm AvPi Yi Rb `q Zvi cwiez b cöwk Y Kg m~wp MÖnY Kiv h Z cv i cwiev ii wfz i Ges cwiev ii evb i cyi l I bvixi m ú K i Î BwZevPK g bvfve M o Zzj Z n e ZvÕn j bvixi cöwz mwnsm AvPiY n«vm cv e G cö vc U Ôbexb ` úwz Kvh µgõ MÖnY Kiv h Z cv i G Kvh µ gi D Ïk n e bexb ` úwzi Ávb I AwfÁZvi KvQvKvwQ hvevi Póv Kiv Gi gva g cwiev i mšnv` c~y m úk wekwkz n e, mš vb jvjb-cvj b `vwq Z i mge Ub NU e, cwiev ii g a kª gi mwvk wefvrb n e Ges Avqea K Kv Ri cwi ek m wó n e wewfbœ mn hvwmzvg~jk Kvh µg MÖnY Kiv h Z cv i hv Z bvix-cyi li hš_ AskMÖnY _v K Gme Kvh µg bvixi cöwz mšnv` c~y AvPiY ˆZwi Z mnvqk n e Ges bvixi cöwz mwnsmzv we ivax g bvfve M o DV e Gi d j bvixi KvR Kivi cwi ek DbœZ n e, my hvm e w cv e Ges GbwRI jvi z`ªfy Kg m~wp Z bvixi cö ekvwakvi e w cv e mwnsmzv wpwýzkiy I gvkvwejvq bvixi gzv I mvg_ e w Kiv D`vniY ^iƒc, cyi li mwnsmzvi wei m ve Kvh Ki c` c wb Z bvixi hvmv hv Mi ` Zv Ges GZ`msµvš m PZbZv evov Z n e msw ß mg qi g a bvixi cöwz mwnsmzvg~jk g bvfv ei cwiez b NUv Z n e wk v cöwzôv b hviv hv Qb bv we klz Zv `i Rb m PZbZvg~jK Kg m~wp MÖnY Ki Z n e G Î m PZbZv e w K í cvi úwik mn hvwmzv evov Z n e, m PZbZv e w i Rb AvPi Yi wbh vm 40

45 bvixi cöwz mwnsmzv ivwd I Ab vb cybwe b vm Ki Z n e, cöpviyv Pvjv Z n e Ges mwnsm NUbvi Ges Gi cöwzweavb m úwk Z Z _ i Av`vb-cÖ`vb ev wewbgq _vk Z n e Zvn jb mgv Ri gvbyl Dcjwä Ki Z cvi e h, bvixi cöwz mwnsmzv Avgv `i mgv Ri Rb GKwU eo mgm v bvixi cöwz mwnsmzv we ivax g bvfve RvMv Z cyi li g bvfve cwiez bi cöwµqv wk v cöwzôvb jv _ K ïi n Z cv i wk v m úwk Z bxwzgvjv jv cvv µg Ges wk v cö`vb c wzi Dci K `ªxf~Z _vk Z n e d j bvixi cöwz h_vh_ m vb `Lv bvi cöeyzv, AwaKvi cö`vb I mgvr Ges Kg Î b vh Zv weavbmn mswk ó g~j eva jv ^xk wz cv e AvBbMZ e vl v cö`v bi j AvBb K n Z n e úó Ges Aciv ai Rb ch vß kvw i e e v _vk Z n e Ggb e e v _vk Z n e hv Z RvZxq msm` GKevi h AvBb cöyqb Ki e Zv hb AKvh Ki bv nq Ggb e e vcbvi wekvk NUv Z n e hv bvixi gvbevwakvi Ae jvkb I msi Y Ki e wbh vm 41

46 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:42-47 eª vk evsjv ` ki Av_ -mvgvwrk I AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev MÖnY Ave`yj v nj nv`x I gv. mikz Mwb cörbb ^v mev e env ii Î h _ó Av_ -mvgvwrk I AÂjMZ cv_ K we` gvb i q Q cve Z GjvKvi Avw`evmx Rb Mvôx Ges myweav ewâz MÖvgxY Rb Mvôxi ÎI cörbb ^v mev e env ii nvi Lye Kg 80% gwnjv gvî GK ai bi cörbb ^v mev MÖn Y mg_ n q Q Ges gvî 2% gwnjv cöme c~e Kvjxb, cöme ciez x, cöwz lak wukv I wbivc` cöme mev c Z mg_ n q Q mgwómz ch v q cörbb ^v mev MÖn Yi nvi LyeB Ach vß Ges evsjv ` k ^v Lv Z AmgZv weivr Ki Q ^v mev msµvš mgm v jv Avgv `i mgv R Mfxifv e cöw_z n q M Q Gi _ K DËi Y `ikvi AeKvVv gvmz cwiez b evsjv `k GKwU Mixe `k RbmsL vi cövq A a Ki (48%) emevm `vwi`ª mxgvi bx P wk vi gvb Kg _vkvq Ges ^v mev cviqv cöwzk j niqvq ivmvµvš niqvi SuywK Mixe `i ewk _v K m Kvi Y mv cöwzk eqi jv Z cöv_wgk ^v mevi cwiwa evo ji Mixe `i ^v mev cviqv _ K ewâz nevi aviv Ae vnz i q Q hw`i evsjv ` ki MÖvgxY GjvKvmg~ n ^v mev buiqvk we Z n q Q Ges wemz `yõ`k K ^v Lv Z h _ó DbœwZ N U Q Z_vwc Mixe gwnjv `i Rxebhvc b mvgvb B cwiez b G m Q Socioeconomic and regional disparity in the utilization of reproductive health services in Bangladesh kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 42

47 AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev nv`x I Mwb G M elyvi D Ïk wqj evsjv ` ki Av_ -mvgvwrk I AvÂwjK AmgZvi cö vc U cörbb ^v mevi e envi evov bv cörbb ^v mevi PviwU i - cöme c~e Kvjxb (antenatal) I cöme ciez x (postnatal) mev, gv K cöwz lak wukv cö`vb (maternal immunization) I wbivc` cöme (safe delivery) G M elyvi Aš f y³ wqj eª v Ki ÔIqvP cö R±Õ _ K G M elyvi DcvË bqv n q Q D j L h, ÔIqvP cö R±Õ n Q RbwgwZ I ^v e e v msµvš eª v Ki GKwU m viwf jbm ev Ae jvkb c wz hv Z 90,000-Gi ewk gvbyl K Aš fy ³ Kiv n q Q evsjv ` ki `kwu MÖvgxY GjvKvi 85wU MÖvg, e nr g UªvcwjUb kn ii PviwU Q GjvKv Ges cve Z GjvKvi DcRvwZ Aay wlz cuvpwu Q GjvKv G m viwf jý ev Ae jvkb c wzi AvIZvaxb 1990 mvj _ K wewfbœ GbwRI Gme GjvKvq `vwi`ª we gvpb Kg m~wp ev evqb Ki Q ÔIqvP cö R ±iõ AvIZvaxb GjvKv cy iv evsjv ` ki Rb B cöwzwbwaz kxj e j a i bqv nq cöwz gv m `yõrb gwnjv I GKRb cyi l gvvkg x wbqwgzfv e me jv Lvbvq wm q ^v I RbwgwZ m úwk Z cövmw½k Z_ wjwce K i G Ae jvkb c wz hme gwnjv 2001 mv j gv n q Qb mme weevwnz gwnjvi (eqm <50 eqi) GKwU nvjbvmv` bgybv Dc vwcz K i mvgvwrk- RbwgwZ (socio-demographic) msµvš we vwiz Z_ msmö n GKwU mymsmwvz (structured) cökœgvjv e eüz nq gvu 1,182 Rb gwnjvi mv vrkvi bqv nq G msµvš DcvË msm nxz nq 2002 mv ji GwcÖj gv m cörbb ^v mevi PviwU w`k K G M elyvq cix v-wbix v K i `Lv n q Q 2001 mv j gv niqv cö Z K weevwnz gwnjvi KvQ _ K ^v mev m ú K Z_ msmön Kiv nq GKRb gwnjv hw` M f i wzbgvm _ K wbqwgz ^v cix v Kivq Ges Avqib U ve ju I wfuvwgb-g K vcmyj MÖnY K i Zvn j aiv nq h m Mf Kvjxb ^v mev MÖnY K i Q Avevi GKRb gwnjv hw` cöm ei c i 4 mßv ni g a Kgc GKevi wpwkrm Ki Kv Q hvb Zvn j D³ gwnjv wbh vm 43

48 AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev nv`x I Mwb ÔcÖme ciez xõ ^v mev wb q Qb e j aiv nq GKRb gwnjv hw` abyóskv ii `yb WvR wukv MÖnY K i Zvn j D³ gwnjv abyóskv ii cöwz lak MÖnY K i Q e j aiv nq hw` gwnjv `i mš vb cöme wk wb K ev nvmcvzv j wpwkrmk ev avîxi ZË veav b m úbœ nq Z e Zv K Ôwbivc` cömeõ ejv nq M elyvq cövß djvdj _ K `Lv hvq h, cörbb ^v mev e env i h _ó Av_ -mvgvwrk Ges AÂjMZ cv_ K i q M Q AwZ `wi`ª `i gv S cörbb ^v mev e env ii nvi Lye Kg cve Z GjvKvi Avw`evmx Rb Mvôx Ges myweav ewâz MÖvgxY Rb Mvôxi ÎI cörbb ^v mev e env ii nvi Lye Kg G M elyvq gwnjv `i g a wbi izvi e vck we wz `L Z cviqv hvq A a KiI Kg (44.8%) gwnjv co Z I wjl Z cv ib Ab vb GjvKvi Zzjbvq cve Z A ji Avw`evwm Rb Mvôxi g a mv izvi nvi Kg gvî 36% Lvbvi Pvl hvm Rwg i q Q kn ii Lvbvi Î Kvb Lvgvi `L Z cviqv hvqwb cve Z GjvKvq f~wgi gvwjkvbv wqj m e v P cövq 36.5% Mf ezx gwnjv Mf Kvjxb ^v mev c q Q hvi A a K cöme ciez x ^v mev MÖn Y mg_ n q Q cöm ei Rb nvmcvzv j ev wk wb K wpwkrmv mev cvevi nvi wqj 4.1% G Î ZLb RvZxq nvi wqj 7.9% G M elyvq cörbb ^v mev MÖn Y Av_ -mvgvwrk Ges AÂjMZ cv_ K Lye ewk `Lv hvq Lvbvi m ú` e w i mv _ mv _ cöme c~e Kvjxb, cöme ciez x mev MÖnY, gv qi cöwz lak MÖnY I wbivc` cöm ei Rb wpwkrmv mev MÖn Yi cwigvy D j LRbKfv e e w cvq, m ú` m~p Ki cöw Z ejv hvq h, ga g Ges Ab vb Kg `wi`ª kªyxi P q AwZ `wi`ª `i cöme c~e ez x wpwkrmv mev MÖn Yi nvi Lye Kg cöme ciez x wpwkrmv mevi ejv ZI GKB wpî `L Z cviqv hvq AwZ `wi`ª `i P q Kg `wi`ª `i g a nvmcvzv j cöme mev MÖnY cövq 8 Y ewk Mf avi Yi mgq cövq 82% Kg Mixe gwnjv cöwz lak MÖnY K i Q Acic gvî 59% AwZ `wi`ª gwnjv G mev MÖnY K i Q M elyvq `Lv hvq h, 80% gwnjv gvî GK wbh vm 44

49 AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev nv`x I Mwb ai bi cörbb ^v mev MÖn Y mg_ n q Q gvî 2% gwnjv Pvi ai bi A_ vr mkj cörbb ^v mevb c q Q Lvbvi m ú` m~p Ki cöw Z cörbb ^v mev MÖn Yi gvîvq cv_ K `L Z cviqv hvq hw`i cövq 80% Kgc GKwU mev MÖnY K i Q, m Î AwZ `wi`ª `i g a ïaygvî GKwU ^v mev MÖn Yi AbycvZ n Q gvî 62.2% hviv Kgc `yõai bi ^v mev MÖnY K i Q Zv `i Î m ú` Zzjbvg~jKfv e ewk wqj kni GjvKvq cörbb ^v mev cvevi nvi ewk KviY GLv b ewkifvm cöme nvmcvzv j n q _v K Ges cörbb ^v mev K `ª i q Q mev cö`v bi Rb Dcmsnvi G M elyv _ K `yõwu i Z c~y welq Rvbv hvq cö_gz, mgwómz ch v q cörbb ^v mev MÖn Yi nvi LyeB Ach vß wøzxqz, evsjv ` k ^v Lv Z AmgZv weivr Ki Q wewfbœ D`vniY _ K `Lv hvq h, cörbb ^v mevi AcÖZzjZvi Rb gwnjviv gvbm Z bq Ggb wekí wpwkrmv mev MÖn Y eva nq G M elyv _ K `Lv hvq h, wkw Z gwnjviv cömekvjxb cörbb ^v mev MÖn Yi i Z hgb Dcjwä Ki Z cv i, Zgwb m g nq D³ mevi h_vh_ e env i cörbb ^v mev cvevi Î Av_ -mvgvwrk I AÂjMZ cv_ K e vck myweav ewâz GjvKvq hme gwnjvi emevm Zviv Mf Kvjxb I cöme ciez x mg q Pigfv e eâbvi wkkvi nq wemz `yõ`k K cörbb ^v mev hw`i we Z n q Q, ZeyI ^v mev cövwßi Î mgzv Av m wb, KviY G mevi wmsnfvmb `qv nq kniwfwëk K `ª jv _ K Gi d j cve Z GjvKvi Avw`evmx Rb Mvôxi g a Ges myweav ewâz MÖvgxY gwnjv `i g a cörbb ^v mev cövwßi nvi LyeB Kg wbh vm 45

50 AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev wemz `yõ`k K cörbb ^v mev evo ji Zv cövwßi Î mgzv Av m wb, KviY G mevi wmsnfvmb kni Kw `ªK nv`x I Mwb Mixe gvby li K_v wpš v K i ^v mev LvZ K web bv Kivq myweavcövß MÖvgxY GjvKv ZI `wi`ªª-a`wi`ª cv_ K Ae vnz i q Q Ab vb cörbb ^v mevi Zzjbvq gv q `i cöwz lak wukv MÖn Yi nvi h _ó ewk wqj, hw`i G Î e vck Av_ -mvgvwrk Ges AÂjMZ cv_ K I cwijw Z nq gv q `i cöwz lak MÖn Yi D Pnvi G wb ` kbv `q h, we` gvb gv I wkï ^v mevi Aax bb e vck msl K Mf ezx gwnjv K Ab vb cörbb ^v mev `qv LyeB m eci Ab w` K cve Z GjvKvi Avw`evmx Rb Mvôxi g a cömekvjxb I cöme ciez x ^v mev MÖn Yi nvi LyeB Kg G M elyv cövwzôvwbk Wwjfvwi mvwf mi cö qvrbxqzv mȳ úófv e wpwýz K i RwUj ai bi Wwjfvwi K mi Î G ai bi mev fxly `ikvix kn ii Mixe `i g a cömekvjxb mg q nvmcvzv j hvevi nvi ewk G cöeyzv _ K Mixe gvby li K_v gv_vq i L ^v mev LvZ K web bv Kivq myweavcövß MÖvgxY GjvKv ZI `wi`ª- A`wi`ª cv_ K Ae vnz i q Q GwUB evsv hvq h, cövwzôvwbk e e vcbv _vk j cömekvjxb ^v mev MÖn Y Ab vb A ji MixeivI GKBfv e GwM q Avm e G M elyv _ K AviI Rvbv hvq h, Av_ -mvgvwrk AmgZv QvovI AÂjMZ cv_ K mg~n wkqy Î e vck cöfve d j ^v mevq mgzv Avb Z M j we` gvb ^v mev e e vcbvq Mixe AbyK j Dcv`vbmg~ ni mgš^q NUv Z n e cörbb ^v mev MÖn Yi DcKvwiZv m ú K mvgvwrk ms e`bkxjzv m wó Ki Z n e wm vš bqvi Î Mixe `i Aš fy ³ Ki Z n e Mixeiv hv Z AwaK nv i gšwjk wpwkrmv mev c Z cv i Zv wbwðz Ki Z n e Mixe `i Rb cö`ë ^v mev K KejgvÎ Avw_ K mnvqzv w` jb n e bv, G K Ggbfv e myweb Ki Z n e hv Z Mixe gvbyliv h_vh_fv e cörbb ^v mev MÖnY Ki Z cv i gvz ^v Dbœq b bzzb cö Póv I c wzi cix v-wbix v Ae vnz ivl Z n e Gi gva g me P q Mixe I myweav ewâz `i Rb me P q Kvh Ki c wz cöyqb m eci n e wbh vm 46

51 AÂjMZ AmgZvi cö vc U cörbb ^v mev nv`x I Mwb `xn gqvw` cörbb ^v mev wfwëk bxwz cöyq b myweav ewâz GjvKv jv K cövavb w` Z n e ewk eqmx gwnjv `i eq wk vi AvIZvq G b cörbb ^v mev MÖn Yi DcKvwiZv m ú K gwnjv `i g a AvPiYMZ cwiez b Avb Z n e myweav ewâz `i Rb gvv ch v q ^v mev cuš Q w` q AÂjMZ AmgZv Kgv bv h Z cv i GKB mv _ wbivc` cöm ei Rb cöwk YcÖvß avîx mev jvf mnrjf Ki Z n e Acivci wekí e e vi g a ^v mevi wewfbœ ch v qi cybwe b vm AÂjMZ ˆelg Zv Kwg q Avb e Ges Avw`evmx Rb Mvôxi Rb ^v mev wbwðz n e G M elyv cörbb ^v mev Lv Z Ggb Kg m~wp MÖn Yi cö vebv `q hv nz`wi`ª Ges me P q myweav ewâz `i Rb ^v mevi Pvwn`v c~iy K AMÖvwaKvi w` e me P q cörbb ^v mev cvevi Î h AmgZv weivr Ki Q Zv mvgvwrkfv e m wó nq Mixe gvbyliv hv Z cörbb ^v mev c Z cv i mrb j wbw` ó ^v mev cö`v bi KŠkj MÖnY Ki Z n e G M elyvi djvdj _ K G wm v š Avmv hvq h, m cömvwiz Mixe AbyK j ^v mev Kg m~wp Dbœqbkxj `k jv Z myweav ewâz `i g a h_vh_fv e cörbb ^v mev cuš Q w` Z cv i M elyv _ K `Lv hvq h, cörbb ^v mev cvevi Î hme AmgZv i q Q Zvi AwaKvskB mvgvwrkfv e ˆZwi nq myweav ewâz `i Pvwn`vi cöwz AMÖvwaKvi w` q Ges h_vh_ bxwzmz cwiez b NwU q Gme AmgZv n«vm Kiv m e wbh vm 47

52 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:48-54 eª vk AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb Ges Gi `xn Kvjxb vwqz cöjq eo qv bxjdvgvix Rjvi ˆmq`cyi Ges RjXvKv GjvKvq wubdwc m`m `i mewr Drcv`b Ges wecyb Kvh µ gi vwq Z i Dci G M elyvwu cwipvwjz nq wubdwc m`m `i mewr wecyb P v b j Drcv`K Ges fv³vi gvslv b ga ^Z fvmxi Dcw wz _vk ji kzkiv fvm cy mivmwi Drcv`K _ K fv³vi Kv Q hvq wubdwc m`m iv cö_g eq ii P q wøzxq eq i ewk evrvigylx n q Q wubdwc m`m iv ez gv b evwoi P q evrv i cvbkv ii Kv Q ewk wewµ Ki Q cö_g eq ii P q wøzxq eq i mewri Drcv`b e o hviqvq wecyb P v b j cvbkv ii Dcw wz e o Q AwZ `wi`ª `i RxebhvÎvi gvb Dbœq bi j Ges Zv `i K Dbœqb Kg Kv Ê Aš fy ³ Kivi Rb 2002 mv j eª vk GKwU Kg m~wp nv Z bq hv CFPR/TUP (Challenging the Frontiers of Poverty Reduction-Targeting the Ultra Poor) bv g cwiwpz cö_gz M elyvi gva g AwZ `wi`ª `i wpwýz Kiv Ges Zv `i Kg m~wp Z Aš fy ³ Kivi cöwµqvwu wvk Kiv nq cuvp nvrvi AwZ `wi`ª gwnjv K G Kg m~wp Z Aš fy w³i j cö_ g bxjdvgvix, iscyi I KzwoMÖvg Rjvq Kvh µg ïi Kiv nq ciez x Z Av iv PviwU Rjvq Kvh µg m cömvwiz nq g~jz wkqz m ú` hgb Mi, QvMj, nuvm, gyiwm Ges G jv K ivlvi Rb cö qvrbxq Ni ˆZwii miävg ev bm` UvKv Marketing scenario and sustainability of vegetable enterprise of specially targeted ultra poor in north Bengal kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) wbh vm 48

53 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb cöjq eo qv Ges cöwz mßv n 70 UvKv K i bm` mvnvh `qv nq GQvov cöwk Y I ^v mevi `qv nq Zv `i Kvb Kvb AÂ j eª vk Rwg jxr wb q Zv `i `q mewr Drcv` bi Rb 2004 mv ji g gv m bxjdvgvix Rjvi ˆmq`cyi Ges RjXvKv GjvKvq wubdwc (Targeting Ultra Poor) m`m `i mewr Drcv`b I wecyb Kvh µ gi vwq Z i Dci GKwU M elyv Kiv nq RjXvKv cöz š GjvKvq Aew Z, Ab w` K ˆmq`cyi n Q kni GjvKvi KvQvKvwQ RjXvKvi 32wU Ges ˆmq`cy ii 47wU Lvbv _ K Z_ Avbv nq mewr Avev`Kvix mekõwu Lvbv KB M elyvq Aš fy ³ Kiv n qwqj mewr wecyb c wz wecyb c wzi `yõwu Dcv`vb- wecyb P v bj Ges wecyb Kvh µg wecyb P v bj wubdwc m`m `i mewr wecyb P v b j Drcv`K Ges fv³vi gvslv b ga ^Z fvmxi Dcw wz _vk ji kzkiv fvm cy mivmwi Drcv`K _ K fv³vi wbku hvq GwU wecy bi GKwU BwZevPK w`k m ú` cviqvi cö_g eq ii Zzjbvq wøzxq eq i wubdwc m`m `i mewr wecyb P v b j wbgœwjwlz cwiez b j Kiv M Q: 1. wubdwc m`m iv cö_g eq ii Zzjbvq wøzxq eq i Zzjbvg~jKfv e ewk evrvigylx n q Q KviY wubdwc m`m iv ez gv b evwoi P q evrv i cvbkv ii Kv Q ewk wewµ K i 2. cö_g eq ii Zzjbvq wøzxq eq i fv³vi wbku weµq K g M Q KviY, cvbkv ii Kv Q mgcwigvy wewµ e o M Q 3. cö_g eq ii Zzjbvq wøzxq eq i mewri Drcv`b e w cviqvq wecyb P v b j cvbkv ii Dcw wz e o Q ZvQvov wubdwc m`m ivi GK Î cöpzi weµq Ki Z cv i e j cvbkv ii Kv Q h Z cq ` Ki Q wbh vm 49

54 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb cöjq eo qv wubdwc m`m `i mewr wecyb P v bj cö_g eqi Drcv`K (100%) wøzxq eqi Drcv`K (100%) cvbkvi (20%) cvbkvi (30%) cv 1 (10%) cv 2 (10%) cv 1 (11%) cv 2 (19%) fv³v (80%) fv³v (70%) fv 1 (33%) fv 2 (47%) fv 1 (28%) fv 2 (42%) cv 1 = hme cvbkvi evwo _ K mewr µq K i, cv 2 = hme cvbkvi evrvi _ K mewr µq K i fv 1 = hme fv³v evwo _ K mewr µq K i, fv 2 = hme fv³v evrvi _ K mewr µq K i wecyb Kvh µg wubdwc m`m iv Drcv` bi wewfbœ Dcv`vb µq, mewr weµq Ges cwien Y AskMÖnY K i _v K wubdwc gwnjviv Zv `i HwZn evnx Kv R hgb- Mvei I QvB msmö n me vwak AskMÖnY (95-99%) K i _v K GQvov exr, mvi I KxUbvkK µ qi Î wubdwc gwnjv `i cvkvcvwk Zv `i ^vgx I mš vbivi AskMÖnY K i evwo Z e m mewr wewµi Î wubdwc gwnjv `i AskMÖnY (70%) ewk Ab w` K evrv i mewr wewµi Î Zuv `i ^vgxiv cöavb f~wgkv (61%) cvjb K i _v K ^vfvwekfv e mewr cwien Yi Î Zuv `i ^vgx `i AskMÖnY ewk Ab w` K Dcv`vb msmö ni Î wvk wecixz wpî j Yxq evrv i mewr wewµi mv _ bm` UvKv wbqš Yi welqwu A½vw½fv e RwoZ cy epv Kbvi Î Z_v mewr weµqj bm` UvKv wbqš Yi Î wubdwc gwnjv `i Kv Q Zv `i wbh vm 50

55 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb cöjq eo qv ^vgx `i Revew`wnZv _vk Z n e Ab _vq wubdwc gwnjviv evwo _ K Aí `v g mewr weµ q DrmvwnZ n e hv Zv `i gybvdvi Kwg q ` e AZGe, wecyb Kv R Lvbvi cyi l m`m `i cvkvcvwk wubdwc gwnjv `ii AskMÖnY _vk Z n e mewr Avev `i `xn Kvjxb vwqz wubdwc m`m `i mewr Avev` wuwk q ivlvi Rb Z_v G e emvwu fwel ZI Pvwj q wb Z n j wb gœv³ wzbwu cöv_wgk wel qi cöwz j ivl Z n e K. Pvl hvm Rwgi wbðqzv weavb Ki Z n e wubdwc m`m `i mewr Avev `i Rb wbr ^ Kvb Rwg bb ZvB `xn gqv ` Dchy³ Rwg cviqv bv M j wubdwc m`m `i c mewr Avev` wuwk q ivlv Am e n q co e ZvQvov cöwz eqi Rwg bevqb Kiv wubdwc m`m `i Rb Av ikwu mgm v f~ ^vgx ev Rwgi gvwjk Zuv `i Kv Q Rwg wubdwc m`m `i mewr Avev `i wbr ^ Kvb Rwg bv _vkvq `xn gqv ` Dchy³ Rwg cviqv bv M j mewr Avev` wuwk q ivlv Am e n e bevqb Ki Z Pvq bv ev GKB cwigvy Rwgi Rb ewk LvRbv `vwe K i ZvB eva n q m`m `i Pzw³ k l Rwg Q o w` Z nq Ges bzzb Rwgi LuvR Ki Z nq hv A bkuv mgqmv c ZvQvov Rwg Z dmj _vk ji gqv` c~i Yi w`b Rwg diz w` Z nq d j, m`m iv wkqzuv Avw_ K wzi m ylxb nq ZvB cö_g eqi Avev `i ci wøzxq eqi hviv Rwg cwiez b K iwqj Zv `i 92 kzvskb Rwg bevqb msµvš Kvi Y Rwg cwiez b K iwqj Rwgi Abye izv Ges evwo _ K Rwgi `~i Z i Kvi YI A b K wøzxq eqi Rwg cwiez b K i Q Rwg m` m i evwoi Kv Q ev myweavrbk v b Aew Z bv n j dm ji `Lv kvbv Ki Z Amyweav nq Ges Gi d j kvkmewr Pzwi ev Mi -evqzi Øviv mewr Z bó nevi m vebv ewk _v K ZvB wbe vwpz RwgwU hz`~i m e m`m `i evwoi KvQvKvwQ niqv Avek K DËie ½ Rwg eük bqv GKwU RbwcÖq f~wg Pzw³ hv wubdwc m`m `i Kv QI ek cq `bxq G Î f~wg wbh vm 51

56 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb cöjq eo qv e env ii ci Pzw³i UvKv m ú~y diz cviqv hvq Ges Pzw³i UvKv diz bv cviqv ch š Rwg e envi Kiv hvq GiKg Pzw³ b~ bzg GK eq ii Rb n q _v K ZvQvov eª vk Rwg wk b wubdwc m`m `i Kv Q cöwzeqi bevqb Ki Z cv i d j m`m iv Rwg cövwßi e vcv i wbwðz _vk Z cvi e Ges mewr Avev` Pvwj q wb Z cvi e L. cwikwíz Drcv`b wubdwc m`m iv Lwid I iwe gšmy g Kg ewk 33 cökv ii mewri Avev` K i hv Z wkqz `vbv`vi km I gmjv RvZxq km I Aš fy ³ Lwid gšmy gi cöavb mewr jv n jv Kijv, wgwó Kzgov, wsu½v, Xuom, KjwgkvK, jvjkvk, cuybkvk, cvukvk, gwip I f~æv cöf wz Ab w` K iwe gšmy gi cöavb mewr jv n jv MvjAvjy, Lwid I iwe gšmy g wubdwc m`m iv Kg ewk 33 ai bi mewri Avev` K i hv Z wkqz `vbv`vi km I gmjv RvZxq km I Aš fy ³ i q Q jvd, dzjkwc, euvavkwc, wkg I e b cöf wz wubdwc m`m `i mewri e vck Ges fvj dj bi cii A bk mgq `Lv hvq Avkvbyiƒc jvf nq bv Gi Ab Zg KviY n Q myôz Drcv`b cwikíbvi Afve fiv gšmy g GKB mv _ evrv i mewri mieivn e o M j ^vfvwekfv e `vg K g hvq ZvB AvMvg Rv Zi mewri Avev` K i ewk `vg cviqvi Póv Ki Z n e Ges Gi Rb PvB evrmwik GKwU km web vm cwikíbv mviveqi wewfbœ ai bi mewri Avev` bv K i evwywr Kfv e Z_v vbxqfv e jvfrbk wbe vwpz wkqz mewr Avev` Ki Z n e ZvQvov weivgnxbfv e Rwg e envi Ki j Rwgi De izv kw³ n«vm cvq Ges ciez x Z Avkvbyiƒc djb cviqv hvq bv ZvB vbxq Pvwn`v Ges c~e AwfÁZvi Dci wfwë K i mewr Drcv`b cwikíbv Ki Z n e iwe gšmy g Wvj RvZxq mewri Avev` Kiv h Z cv i hv gvwu Z bvb Uªv Rb mieiv n mnvqzv Ki e Ges ciez x gšmy g Rwg Z BDwiqvi NvUwZ Kgv e wbh vm 52

57 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb cöjq eo qv M. g~j ms hvrb ev Dc hvm m wó Kiv mewr Avev` Ges Drcv` bi ci cöavb KvRwU n jv Gi myôz wecyb e e v ` wecyb KŠk ji Afv e mewri mwvk g~j cviqv hvq bv hz`~i m e wecyb PB b ga ^Z fvmx `i AskMÖnY Kgv Z n e KviY, Drcv`K I ` wecyb KŠk ji Afv e mewri mwvk g~j cviqv hvq bv ZvB mewr wecyb PB b ga ^Z fvmx `i AskMÖnY Kgv Z n e fv³vi gvslv b ga ^Z fvmxiv _vk j Drcv` Ki jf vsk K g hvq ZvB ga ^Z fvmx `i wkqz wkqz KvR hw` Drcv`K Z_v wubdwc m`m iv K i Zvn j wecyb PB b hgb Zv `i AskMÖnY evo e Zgwb `ª e i mwvk `vgi cviqv hv e hgb cvbkvi ev AvoZ`v ii Kv Q cy wewµ bv K i mivmwi evrv i wb q fv³vi Kv Q wewµ Kiv wubdwc m`m iv hw`i cö_g eq ii Zzjbvq wøzxq eq i A bkuvb evrvigylx n q Q ZviciI cvbkvi bvgk ga ^Z fvmx `i nvz _ K cy ivcywi ewi q Avm Z cv iwb g~j ms hvrb ev Dc hvm m wó wecy bi Ab Zg Av ikwu w`k Kvb Kvb c Y i vbxq evrv i Zgb Pvwn`v _v K bv wkš `~iez x Dc Rjv msjmœ evrv i hlv b c Y i NvUwZ _v K Ges Zzjbvg~jKfv e Pvwn`v ewk _v K mlv b cy vbvš i Ki Z n e d j `vgi ewk cviqv hv e Gfv e c Y i vbvš i K i vb Dc hvm m wó Kiv h Z cv i Avevi wkqz c Y i gšmy g `vg Kg _v K wkš gšmy gi wkqzw`b ci ewk `vg cviqv hvq hgb: wgwó Kzgov, wkgrvzxq mewri exr, gwip, Avjy cöf wz mewr K gšmy g msi Y K i mgq Dc hvm m wó Kiv hvq Ges gšmy gi ci AwaKg~ j wewµ Kiv hvq iƒcvš i Dc hvm m wó K ii c Y i g~j ms hvrb Kiv hvq hgb Avjy K wpcm, Kzgov K gvieÿv evwb q wewµ Ki j iƒcvš i Dc hvm m wói d j AwaK g~j cviqv hvq Gme Dc hvm m wói cö Póv gvby li Kv Ri cwiwa K A bk Y evwo q `q d j bzzb Kg ms vb m wói m vebv _v K K wlcy cpbkxj e j Gi Dc hvm m wói Kvb wekí bb eª vk GKwU wbw` ó mgq Aš i wubdwc mewr Pvlx `i Rb cöwk Yi e e v Ki Z cv i hvi gva g ^í cwim i Ges ^í Li P mewr cöwµqvrvzkiy c wz klv bv m e n e G ai bi cöwk Y Zuv `i mewr Avev` K wuwk q ivl Z mnvqzv Ki e wbh vm 53

58 AwZ `wi`ª m`m `i mewr wecyb cöjq eo qv cwi k l ejv hvq h, mewr Avev` K jvfrbkfv e wuwk q ivl Z Dc iv³ wzbwu welq QvovI wudwc Lvbvi Af š ixy wkqz wel qi cöwzi j ivl Z n e KviY, mewr Pv li Rb cöpzi kªg w` Z nq hv Kv iv GKvi c cªvq Am e ZvB hme Lvbvq mvnvh Kvix m`m ( ^vgx, Q j- g q, bvwz) bb mlv b mewr Avev` myweavrbk bvi n Z cv i KviY, cyi l m`m iv wecy b we kl K i `~iezx evrv i cy cwien Yi Î Ges mewr weµ q GKwU i Z c~y f~wgkv cvjb K i hlv b gwnjv m`m `i AskMÖnY wewfbœ Kvi Y mxwgz wbh vm 54

59 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:55-58 eª vk wk kvix `i Dbœq b wk kvixiv: Avcb Kv m i cvbju g~j vqb gv. Kvqmvi Avwj Lvb, mgxi iäb bv_ I gv. gvneyeyj Kwei eª v Ki G Wvj m U Wfjc g U cövmöv gi cöavb ˆewkó nj wk kvix `i gva g wk kvix `i Dbœqb ÔAvcbÕ Kvm wui Kvh µg Z Yg~j ch v q m úv` bi `vwq Z Av Q wk kvixiv wb RivB G Kvm wu m úv` bi gva g wkqz A_ I Zuviv DcvR b K i _v K G DcvR b z j co Z Zv `i mnvqk nq ÔAvcbÕ Kv m AskMÖnYKvixiv Ab `i P q ^v, AvBb, cwi ek I mvgvwrk welqvw` Z ewk Ávb m úbœ nq wek e vcx ÔˆK kviõ Bmy wu e vck Av jvob m wó Ki Q evsjv `k mikvimn `kx-we `kx Dbœqb ms v jv ˆK kvi K Aej ^b K i we klz wk kvix `i Rb wewfbœ Dbœqb c` c MÖnY Ki Q eª vki ˆK kvi Dbœqbg~jK cökí MÖnY K i cökíwui bvg G Wvj m U Wfjc g U cövmövg (GwWwc) GwWwc-i cöavb `ÕywU Ask n Q cvv K `ª Ges G Wvj m U wcqvi IM vbvbrw buiqvk (GwcIGb) eª v Ki G cök íi Ab Zg cöavb ˆewkó nj wk kvix `i gva g wk kvix `i Dbœqb G M elyvwu GwWwc-i m ú~y Kg Kv Êi Dci Kiv nqwb ïay GwcIGb ev ÔAvcbÕ Kv m i Kg Kv Êi Dci Kiv n q Q AviI mwvkfv e ej Z M j wk kvixiv KZUzKz Ávb AR b Ki Q Ges m Ávb KZLvwb Qwo q `evi gva g wb R `i Dbœqb NUv Q Zv eys Z Póv Kiv n q Q Adolescent-to-adolescent development: a pilot assessment of adolescent peer organizd network kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb gv. gvneyeyj Kwei wbh vm 55

60 wk kvix `i Dbœq b wk kvixiv Lvb I Ab vb D j L h, eª v Ki GwWwc cök íi ÔAvcbÕ bv g eûj cwiwpz Kvm wui Kvh µg Z Yg~j ch v q m úv` bi `vwq Z i q Q wk kvixiv wb RivB Zviv G Kvm wu m úv` bi gva g wkqz A_ I DcvR b K i _v K hviv z j cov jlv Ki Q, Zv `i Rb G UvKvUv cov jlvi LiP Pvjv Z mnvqzv ` e eª vk Zv `i bz Z I e e vcbvi cöwk Y w` q _v K G ai bi cöwk Y RxweKvi Rb Zv `i K AwaKZi hvm K i Zv j cöwkw Z wk kvixivb Kvm wu cwipvjbv K i mgeqmx wk kvix `i eüz cöwk K wn m e G Kv m i gva g wk kvixiv mvgvwrk, cwi ekmz, AvBbMZ Ges Ri wi ^v welqk Ávb jv fi my hvm cvq Kv m AskMÖnYKvixiv wewfbœ wel q AwR Z Áv bi wewbgq K i GjvKvi Ab vb gvby li mv _, we klz Kv m Ask bqwb Ggb wk kvix `i mv _ Gfv e G my hvmwu Zv `i g a hvmv hv Mi GK mzzeüb ˆZwi K i Zviv hgb Áv b mg kvjx nq, Zgwb bz Z I ` Zvq nq DbœZ d j cöwzwbqz Zviv h mvgvwrk eâbv I Ab vq AvP Yi wkkvi nq Zvi wei i L `uvov Z cv i GgbwU Avkv Kiv nq h, GKwU ` p buiqvk M o DVvi gva g Zv `i g a gzvqb NU e hv Zv `i cvwievwik I mvgvwrk Rxe b i Z c~y f~wgkvq AeZxY n Z mvnvh Ki e G M elyv n Z cövß djvd j `Lv hvq h, ÔAvcbÕ Kv m AskMÖnYKvixiv Ab `i Zzjbvq ^v, AvBb, cwi ek I mvgvwrk welqvw` Z AwaKZi Ávb m úbœ nq 18wU cö kœi g a AskMÖnYKixiv M o 10wU Avi Ask bv bqv wk kvixiv M o 6.2wU cö kœi mwvk DËi w` Z m g n q Q Ab w` K, cö_g e vp I wøzxq e v Pi AskMÖnYKvix `i g a cvi`wk Zvq ewkifvm Î mv` k Zv cviqv M Q G _ K eysv hvq h wk v_ xiv Kvm _ K hv k L Zv K qk gv mi g a B fy j hvq bv wkqz wkqz Î Kv m AskMÖnYKvix wk kvixiv LyeB cvi`wk Zv cö`k b Ki ji A b KiB djvdj Avkvbyiƒc wqj bv we klz 8wU wel q wk kvixiv Kg Rv b ev G Î Zv `i Z_ MZ Ávb Kg Gme welq n Q Rb wbqš Y cyi l `i e envi hvm c wz, Rb wbqš Y Lvevi ewo, kã `~ly I GZ`msµvš ^v SuywK, hšzz Ki AvBbMZ kvw, GwmW mš v mi wkkvi KviI Km hw` cywjk wb Z bv Pvq ZvÕn j Zvi wbh vm 56

61 wk kvix `i Dbœq b wk kvixiv Lvb I Ab vb KiYxq, ^vgxi wøzxq weev ni Rb AvBbMZ kvw i wk weavb i q Q, weevn iwr ªv ii Rb Kwgkb Ges f~wg m úwk Z mgm v Gmg welq jvi Dci bqv cix vi gva g Zv `i `ye jzv `L Z cviqv M Q ZvB, GgbwU Aek B g b Kiv h Z cv i h, Ggb wkqz wel qi `ye jzv _vk Z cv i hme welq cix vi Aš f y³ Kiv nqwb Kv m Ask bqv wk kvix Ges Avjv`vfv e Zv `i gv q `i mv _ `jxq Av jvpbvi gva g `Lv M Q h, Dfq c B G ai bi cök íi cö qvrbxqzv Abyfe Ki Qb ïi Z Aek A bk gv-b g q `i K G ai bi Kv m cvvv bvi cöwz AvcwË Zz jwq jb Zv `i g a Kv m i welqe I cök Z D Ïk m ú K wewfbœ fyj aviyv KvR KiwQj Aek Av Av Gme fyj aviyv jv `~i n q M Q Dfqc i g Z, Kv m i welqe jv cvwievwik I mvgvwrk Rxe bi Rb AZ š Ri wi we klz Kv m AskMÖnYKvix g q `i gv qiv e j Qb h, Kv m i jä Ávb Zv `i g q `i weevwnz Rxe b mnvqzv Ki e G ai bi Kvm wk kvi `i Rb I Pvjy Kivi cö qvrbxqzvi K_v Zviv Zz j a i Qb Z e M elyvq GUvI `Lv M Q h, Kv m Ask bqv 37 kzvsk wk kvix Rb wbqš Yi Rb cyi l `i e envi hvm c wz m ú K Rv b G M elyvq `Lv hvq, ÔAvcbÕ Kvm wui gva g wk kvix `i ïaygvî Ávb jvfb nqwb, mv _ mv _ G cöwµqvq Zv `i g bvfv ei cwiez b G m Q ÔAvcbÕ Kv m AskMÖnYKvix wk kvix `i g a cömwzkxj g bvfve `Lv M Q `Lv M Q, Kv m Ask bqv wk kvixiv mvgvwrk, AvBbMZ I ^v welqk wel q ÔAvcbÕ Kvm wu Z Ask bv bqv wk kvix `i P q AwaK cömwzkxj g bvfv ei cwipq w` q Q Z e GKB mv _ GUvI `Lv M Q h, ÔAvcbÕ Kvm m úbœkvix wk kvix `i A b KiB g bvfv e Zgb Kvb cwiez b Av mwb Zv `i g a KD KD GLbI mgv Ri mbvzbx ` wófw½ ev g bvfve AuvK o a i Av Q e j cözxqgvb n q Q cök í G welqwu KI i Z w` q `Lv cö qvrb wbh vm 57

62 wk kvix `i Dbœq b wk kvixiv Lvb I Ab vb GUv evsv wm q Q h, Kv m Ask bqv wk kvixiv ÔeÜzi gva g cöwk YÕ welqwu cq ` K i Q hgb Zviv e j Q h, welq jv cöwk Ki mv _ Av jvpbvq Zviv ^v Q ` eva K i Q, we klz h welq jv Zviv eo `i mv _ Av jvpbv Ki Z ms KvP eva K i _v K M elyvi djvd j `Lv M Q, Avcb Kv m Ask bqv Avcb Kv m Ask bqv wk kvixiv mvgvwrk A bk KzcÖ_vi wei Kvb Kvh Kix c` cb wb Z cv iwb - Ggb wk Gme KzcÖ_vi Kvb KvbwU Zv `i wb R `i DciI G m e Z Q wk kvixiv mvgvwrk A bk Kzms v ii wei Kvb Kvh Kix c` cb wb Z cv iwb - Ggb wk Gme Kzms v ii Kvb KvbwU Zv `i wb R `i DciI G m e Z Q wk kvixiv G m ú K m PZb n Z c i Q h, ÁvbUv n Q mgmö Dbœq bi GKwU w`k gvî Zv `i fwel r Kg Rxe b hw` G Áv bi Kvb e envi bv _v K Z e Zv djcöm~ n e bv Kvm k l ciez x 13 gvm cöwk K I Kv m Ask bqv wk kvix `i g a hvmv hvm ivlvi GKwU my hvmi G cök í ivlv n q Q G hvmv hv Mi avivwu K i Z mnkv i ch e Y Ki Z n e hv Z Rxe bi ev ezvq Kvm wu Kx cöfve ivl Z cv i Zv evsvi Póv Kiv hvq wk kvix bîx, eüz-cöwk K Ges Kv m Ask bqv wk kvix `i ci ú ii mv _ AviI e vck hvmv hvm ev m úk ˆZwii K_v wpš v Kiv h Z cv i G ch v q RvZxqfv e m e bv n ji AvÂwjK ch v q Kg kvjv ev m j bi Av qvrb Kiv h Z cv i hlv b RvZxq ch v qi bvix bz e ` Zv `i AwfÁZv wewbgq Ki Z cvi eb wbh vm 58

63 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:59-64 eª vk wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve gv. Kvqmvi Avjx Lvb I gv. AvjZvd nv mb wk kvix mycvifvbrvi `i eª vk wk v Kg m~wp Z wb qvm A_ bwzkfv e Zv `i DcK Z Ki Q Gme wk kvix g q `i Kg ms v bi my hvm Zv `i gzvq b D j L hvm f~wgkv i L Q Zv `i mvgvwrk MÖnY hvm Zv, mvgvwrk gh v`v I m vb e o Q cö_gw` K MÖv gi gvbyl wk kvix mycvifvbrvi wb qvm Ges Zv `i Kv Ri aib K mnrfv e wb Z cv iwb Z e GLb Zv `i RbKj vygylx wµqvkg ` L Ges gvby li mv _ Zv `i mym ú K i d j G Ae vi h _ó DbœwZ n q Q wk kvikvj gvberxe bi me P q wec`rbk mgq hlb gvbyl GK i Z c~y µvwš Kvj AwZµg K i G mgquv AwZµg K i gvbyl ˆK kvi _ K hše b c`vc Y K i Ges G mgq gvby li g a mvgvwrk `vwqz eva, KZ e eva I g~j eva m wó nq G µvwš Kv ji cöfveb gvby li fwel r Rxe bi Dci c o evsjv ` ki gvu RbmsL vi GK-cÂgvs ki AwaK wk kvi-wk kvix BDwb m di GK Rwi c `Lv hvq, evsjv ` k wk v Î mvwe K Dbœqb m Ë I A a KiI ewk wk kviwk kvix GL bv wbi i, Changes in lives of kishori supervisors due to employment in BRAC education programme kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb gv. Kvqmvi Avjx Lvb wbh vm 59

64 wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve Lvb I nv mb wk kvix eq mi cövq A a K g qib 15 eq ii g a we q n q hvq Ges Zv `i 60 fvm 19 eq ii g a B gv nq, c bi _ K lvj eq ii wk kvi-wk kvix `i kzkiv 60 fvm Lye Kg grywi Z kªg `q, A a KiI ewk wk kvix cywónxbzv I i³ ^ízvq fv M, Ges AwaKvsk wk kvix cörbb ^v I Rb wbqš Y c wzmg~n m ú K gv UB m PZb bq wk kvix `i Dc iv³ Ae v we epbv K i evsjv `k mikvi I BDwb md Zv `i mvwe K Dbœq bi Rb ÔwK kvix AwfhvbÕ bv g GK hš_ Kg m~wp nv Z wb q Q hvi D Ïk n Q wk kvix g qiv hv Z mvgvwrk I A_ bwzk Dbœqb cöwµqvq AskMÖn Yi gva g mgv Ri Kvw Z cwiez b we kl f~wgkv ivl Z cv i eª vki wk kvi-wk kvix `i Dbœq bi j wk kvix Dbœqb cökí ev ADP (Adolescent Development Programme) bv g Abyiƒc Kg m~wp cwipvjbv Ki Q hvi j n Q wk kvix `i gzvqb, evj weevn iva, Zv `i g a AvZ wek vm m wó I bz Z i wekvk NUv bv, wk kvix `i Rxeb` Zv e w i gva g Zv `i cwiev ii, mgv Ri `vwqz evb m`m I ` ki `vwqz evb bvmwik wn m e cwiyz n Z mnvqzv Kiv mb mv _ mgv Ri wpivpwiz AÜwek vm, Kzms vi `~i Kiv Ges Zviv hv Z wb R `i jlvcov Pvwj q h Z cv i m e vcv i mnvqzv I DrmvwnZ Kiv MÖvg ch v q we kl K i hviv jlvcov Pvwj q h Z cvi Q bv Zv `i Rb cvv K `ª (Reading Center) cwipvjbv Kiv n Q G mkj K `ª wk kvix g qiv jlvcovi DcKiY e envi Kivi my hv Mi cvkvcvwk wb R `i Rb c _K GKwU cwi ek ˆZwi Ki Z cv i Ges Ab vb g q `i g a fve wewbgq, Ljvayjv I mvs wzk Kg KvÊ Kivi my hvm cvq hv Zviv Zv `i evwo Z Ki Z cv i bv wk kvix g q `i AviI Rxebag x wk v `qvi Rb ADP Kg m~wpi AvIZvq eª vk APON (Adolescent Peer Organized Network) bv g cuvp gvm wbh vm 60

65 wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve Lvb I nv mb gqv`x GK e wzµgag x Kvm cwipvjbv Ki Q, hvi D j L hvm welqe n Q g q `i cörbb ^v, gwnjv `i AvBbMZ AwaKvi, hšzzk cö_v, gy L gy L ZvjvK, DËivwaKvi AvBb, hšbevwnz ivm, GBWm, cwievi cwikíbv, wkky ^v, cywó, kvixwik I gvbwmk wbh vzb, GwmW wb c BZ vw` APON Kv m i gva g wk kvix `i Rxeb` Zve w i cvkvcvwk Zv `i bz Z wekv ki my hvm, mvsevw`kzv, d UvMÖvwd, mjvb cöwk Y, APON Kvm cwipvjbvkvix, wk kvix gwbui, (hviv wk kvix K `ªmg~n wbqwgz gwbui K i) I cövk-cöv_wgk we` vj qi (Pre-Primary School) wkw Kv wn m e cöwk Y `Iqv n Q eª v Ki G Kg m~wp gvvch v q myôyfv e Z`viwKi Rb wk kvix g q `i we kl K i hviv jlvcov Pvwj q hv Q Zv `i K ÔwK kvix mycvifvbrviõ wn m e LÊKvjxb wb qvm `qv n Q wb qvmcövß g q `i g a hviv GmGmwm cvk K i Q Zv `i QqkZ UvKv Ges hviv GmGmwm cvk K iwb Zv `i K cuvpkz UvKv fvzv `qv nq m Þ ^i 2002 ch š eª vk wk v Kg m~wp Z 1,118 Rb wk kvix mycvifvbrvi Kg iz wqj hvi msl v Kg m~wp we v ii mv _ mv _ AviI e w cv e M elyvi D Ïk eª vk wk v Kg m~wp Z Kg ms v bi my hvm wk kvix mycvifvbrvi `i e w³mz, cvwievwik I mgvr Rxe b wk cöfve d j Q Zv LwZ q `Lvi Rb eª vk M elyv I g~j vqb wefvm G M elyvwu nv Z bq G M elyvi Z_ msmö ni Rb cöv_wgk ch v q eª vk wk v Kg m~wpi gvv ch v qi 3wU wug Awdm _ K 12 Rb wk kvix mycvifvbrvi wbe vpb Kiv nq Zv `i cöwzr bi GKRb AwffveK K mv vrkv ii Rb wbe vpb Kiv nq cöwz wk kvix mycvifvbrv ii wecix Z GKB eq mi wk kvix g q hviv eª vk z j jlvcov kl K i Q wkš wk kvix mycvifvbrvi wn m e Kg iz bq Ges Zv `i cöwzr bi GKRb AwffveK K GKBfv e cö_g ZzjbvKvix `j wn m e wbe vpb Kiv nq Abyiƒcfv e, cöwz wk kvix mycvifvbrv ii wecix Z GKB eq mi AviI GKRb K i wk kvix g q hviv eª vk z j jlvcov wbh vm 61

66 wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve Lvb I nv mb K iwb wkš Ab wk v cöwzôv b jlvcov K i Q Ges Zv `i cöwzr bi GKRb K i AwffveK GKBfv e wøzxq ZzjbvKvix `j wn m e wbe vpb Kiv nq D³ wbe vwpz wk kvix mycvifvbrv ii AwZwi³ gvu 14 Rb wk kvix mycvifvbrvi K Km vwwi Rb wbe vpb Kiv nq Gfv e, me gvu 26 Rb wk kvix mycvifvbrvi, 24 Rb wk kvix (ZzjbvKvix `j), 36 Rb AwffveK Ges wewfbœ wug Awd mi AvIZvaxb MÖvgmg~n n Z mgv Ri gvu 67 Rb wewfbœ kªyxi jv Ki mv vrkvi MÖnY Kiv nq M elyvi djvd j `Lv hvq, wk kvix mycvifvbrvi wn m e eª vk wk v Kg m~wp Z wb qv Mi d j wk kvix mycvifvbrvi `i mevb A_ bwzkfv e DcK Z n q Q d j Zv `i cwiev ii A_ bwzk mgm v A bkuvb jvne n q Q Zv `i Av qi wmsnfvm UvKv Zv `i wb R `i jlvcov, RvgvKvco I Ab vb mvgmöx µq I mvsmvwik Lv Z e q K i _v K ZvQvov wkqz wkqz wk kvix mycvifvbrvi Zv `i Av qi wkqz Ask fwel Zi Rb e vs K mâq Ki Q; Avevi KD KD Zv `i Av qi UvKv w` q cwiev ii `bv cwi kva Ki Z mvnvh Ki Q Rvbv hvq wk kvix mycvifvbrvi `i Av qi UvKvi Dci Zv `i wb R `i m ú~y KZ Z i q Q Ges Zv `i Av qi UvKv wb R `i B QvgZ LiP Ki Z cv i A_ vr Zv `i wb R `i wk kvix mycvifvbrvi `i Av qi UvKvi Dci Zv `i wb R `i m ú~y KZ Z i q Q Ges Zv `i Av qi UvKv wb R `i B QvgZ LiP Ki Z cv i eb-cȳ K, wk v DcKiY, RvgvKvco BZ vw` wb RivB µq K i d j Zviv evrv ii h Z cvi Q hv Av M cvi Zv bv eª v K hvm`v bi c~ e hlv b wk kvix mycvifvbrvi `i wb R `i jlvcov I Ab vb Li Pi Rb evev-gv A_ev fvb qi Dci wbf i Ki Z nz, GLb m wbf ikxjzv K g Q Ges wb R `i Pvwn`v wb RivB c~iy K i evev, gv I QvU fvb evb `i Avw_ K mvnvh Ki Z cvi Q GQvov h nzz Zviv Avq K i, cwiev ii i Z c~y wel q wm vš MÖn YI f~wgkv ivl Z cv i G _ K evsv hvq wk kvix g q `i Kg ms v bi my hvm Zv `i gzvq b D j L hvm f~wgkv ivl Q wbh vm 62

67 wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve Lvb I nv mb MÖv gi wk kvix g qiv mvaviyz e qv R ô `i webv AbygwZ Z evwoi evb i h Z cv i bv wkš wk kvix mycvifvbrvi K `vd&zwik Kv R wewfbœ MÖv g h Z nq Ges mgv Ri wewfbœ kªyxi jv Ki mv _ hvmv hvm i v Ki Z nq d j Dbœqb Kg Kv Ê mivmwi Ask bqvi myev ` GKw` K hgb Zv `i evb i hvevi my hvm m wó n q Q Ab w` K mgv R gvby li mv _ Zv `i GKwU mzzeüb m wó n q Q Ges mgv R Av Mi Zzjbvq Zv `i MÖnY hvm Zv, mvgvwrk gh v`v I m vb e w c q Q G Qvov MÖvg ch v q eª vk Dbœqbg~jK Kg Kv Êi gva g cöf~z mybvg AR b K i Q d j Gi vbxq ch vqmn mkj Kg xi mvgvwrk gh v`v D j L Kivi gz eª vk wk v Kg m~wp Z wb qvmcövwßi d j wk kvix mycvifvbrvi `i cövqb Kg m~wpi cö qvr b eª vk Awd m Avm Z nq Ges eª vk Kg x `i mv _ hvmv hvm i v Ki Z nq d j eª v Ki gz cöwzôv bi mv _ mswk ózvi Kvi YI Zv `i mvgvwrk gh v`v e w c q Q e j Rvbv hvq hw`i eª v K hvm`v bi cö_g ch v q MÖv gi jvkrb Zv `i G wb qvm Ges Kv Ri cök wz K mnrfv e MÖnY K iwb, ez gv b Zv `i RbKj vygylx KvR Ges gvby li mv _ Zv `i mym c K i d j G Ae vi A bk DbœwZ n q Q hw`i wk kvix mycvifvbrvi `i eqm Kg Z_vwc MÖv gi mkj ch v qi gvbyl Zv `i mv _ fvj e envi K ib wk kvix g q `i mycvifvbrvi wn m e Kv Ri my hv Mi mv _ evj weevn iva I cörbb ^v i GKwU hvmm~î wk kvix g q `i mycvifvbrvi j Kiv M Q wk kvix g qiv h nzz wn m e Kv Ri my hv Mi mv _ Avqe w g~jk Kv R wb qvwrz Av Q, Zviv evj weevn iva I cörbb ^v i Zv `i wb R `i Ges Zv `i AwffveKiv GKwU hvmm~î j Kiv M Q Zv `i g q `i we qi e vcv i AvcvZZ AvMÖnx bb d j evj weevn Ges AcwiYZ eq m gv nevi nvz _ K Gme wk kvixiv hgb i v cv Q ZgbB G `i D Pwk v MÖn YiI my hvm m wó n q Q wbh vm 63

68 wk kvix mycvifvbrvi `i Rxebgv bi cwiez b eª vk wk v Kg m~wpi cöfve Lvb I nv mb GQvov wk kvix g qiv wk kvix Dbœqb Kg m~wp Z Kg iz Ae vq eª vk cö`ë wewfbœ cöwk Yi gva g wb R `i Ávb e w i my hvm cv Q Ges eª v Ki Dbœqb Kg m~wpmg~n ev evq bi gva g ev e Ávb jvf Ki Z cvi Q bvix wk v we v i we kl f~wgkv ivl Z cvi Q I g q `i cörbb ^v i A bk welqmn cvwievwik AvBb, bvixi AwaKvi, evj weev ni Kzdj, Zvjv Ki AvBbMZ cöwµqv BZ vw` hgb Ab g q `i wkl Z mn hvwmzv Ki Z cvi Q, mb mv _ wb RivI wkl Z cvi Q hv fwel Z Zv `i ev e Rxe b Kv R jvm e Ges Ab `ii G e vcv i cö qvrbxq civgk w` Z cvi e c~ e B D j L Kiv n q Q h, MÖv gi wk kvix g q `i G ai bi Kg ms v bi my hvm I Kv Ri cök wz cöv_wgk ch v q MÖv gi mvaviy gvbyl mnrfv e bqwb ZvQvov wk kvix g q `i gv-evevi G eq mi g q `i K cörbb ^v m úwk Z Ávb PP vi welq jvi mnrfv e bqwb wkš ciez x Z Zv `i AwffveKiv Gi i Z Abyaveb Ki Z c i Q Ges Gi cö qvrbxqzv Dcjw K i Zv `i g q `i K G mkj Kv R AskMÖn Y DØy K i Q cwi k l ejv hvq, wk kvix g q `i Kg ms v bi G ai bi my hvm MÖvg ch v qi wk kvix `i Dbœq b GK bzzb w`m š i m~pbv K i Q G D ` vm wk kvix g q `i Rb AZ vek Kxq Ávb AR bi my hvm m wói cvkvcvwk fwel Z MÖvg ch v q bvix bz Z i wekvk I bvix Dbœqb Kg x ˆZwii Î we kl f~wgkv G D ` vm fwel Z MÖvg ch v q bvix bz Z wekv ki c_ mymg Ki e ivl e G my hvm mviv ` k hz ewk we Z n e Gi mydj ZZ e vckzv jvf Ki e Zv wbwðz K i ejv hvq G ai bi D ` v Mi cvkvcvwk AviI bzzb wk wk D ` vm bqv h Z cv i Zv f e `Lv cö qvrb wbh vm 64

69 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:65-69 eª vk eª v Ki Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i gšwjk hvm Zv n«vm cv Q mgxi iäb bv_ wzb ai bi eª vk z ji wk v_ x `i Z_ bqv nq eª vk cwipvwjz Dc- AvbyôvwbK zj (GbGdwcB), wk kvi-wk kvix zj (webiwm) Ges eª v Ki wk v mnvqzv Kg m~wpi AvIZvq Ab vb GbwRI KZ K cwipvwjz Dc-AvbyôvwbK zj (BGmwc) RÛvi ˆelg `L Z cviqv hvq Ges Q j wk v_ xi cöwz ewk cövavb cwijw Z nq Lvbv jvi Lv` wbivcëv Ges kªg wewµi Ae vb _ K GwU úó h, wemz eqi jvi P q mv cöwzk mg q A_ bwzk w`k _ K mg kvjx Lvbv _ K MÖvRy quiv Avm Q Ômevi Rb wk võ welqk 1990 mv ji wek m j b AskMÖnYKvix `k jv 2000 mv ji g a mevi Rb gšwjk wk v wbwðz Kivi A½xKvi K i m j b AskMÖnYKvix `k wn m e MZ `k K evsjv ` k mikvwifv e e vck cwikíbv M nxz I ev evwqz n q Q Ges ez gv bi n Q evsjv ` ki me P q eo GbwRI wn m e cwiwpz eª vki Zvi Dc- AvbyôvwbK wk v Kvh µg K we Z K i Q G m j bi cicib evsjv ` ki wkï `i gšwjk wk vi i cwigv ci Rb eª vk BDwb m di mnvqzvq GKwU cwigvck Zwi K i hv Assessment of Basic Competencies ev ABC bv g cwiwpz eªªª v Ki M elyv I g~j vqb wefvm wbqwgzfv e Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i Kg ` Zv G Basic competencies of the graduates of BRAC non-formal primary schools declining kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 65

70 eª v Ki Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i gšwjk hvm Zv n«vm cv Q mgxi iäb bv_ cwigvc Ki mnvqzvq Ae jvkb K i _v K G cwigvc Ki PviwU fvm i q Q-cVb, wjlb, MvwYwZK ` Zv Ges Rxeb ` Zv/Ávb h wk v_ x D³ PviwU cwigvc Ki wby vqk cwic~iy Ki Z cv i a i bqv nq h m gšwjk wk v AR b m g n Q G wi cvu wu 1995, 1997, 1999 Ges 2001 GB PviwU i eª vk MÖvRy qu `i gšwjk wk vmz Ae vb wb ` k K i G PviwU i _ K PviwU wbi c bgybv bqv nq wzb ai bi eª vk z ji wk v_ x `i Z_ msmön Kiv nq- eª vk cwipvwjz Dc-AvbyôvwbK zj (GbGdwcB), wk kvi-wk kvix yj (webiwm) Ges eª v Ki wk v mnvqzv Kg m~wpi AvIZvq Ab vb GbwRI KZ K cwipvwjz Dc-AvbyôvwbK zj (BGmwc) _ K PviwU wbi c mgx vq bgybvi AvKvi wqj cöwzwu i cövq 1,260 Rb cybtmgx vi Î me c~e Zb MÖvRy qu `i wd i cviqv hvqwb 2001 mv ji eª vk MÖvRy qu `i KvQ _ K cövß Z_ vejx cöv_wgk zj MÖvRy quiv 2001 mv j M o 62.5% gšwjk wk v ii PviwU wby vqk cwic~i Y m g nq z ji kªyx Abymv i G nvi GbGdwcB z ji Rb 65.6%, webiwm z ji Rb 52.3% Ges GbGdwcB-BGmwc z ji Rb wqj 78.7% cvb, wjlb, MvwYwZK ` Zvq 19% GiI ewk MÖvRy qu fvj dj K i, 12.7% cvb, wjl b fvj K i, 3.8% GKwU Z Ges 1.4 % Kvb wby vqk cwic~i YB m g nq bv RÛvi elg `L Z cviqv hvq Ges Q j wk v_ xi cöwz cövavb ewk wqj G ai bi cv_ K GbGdwcB Ges webiwm Dfq ÎB `L Z cviqv hvq Z e GbGdwcB-BGmwc-Gi Î G cv_ K cwijw Z nqwb MÖvRy qu `i 70% Gi ewk mv izvi Î fvj K i, hgb cvb, wjlb, MvwYwZK ` Zvi Î Q j `i ejvq mv izvi nvi wqj 76.3% Ges g q `i Î G nvi wqj 68.5% ` Zv Abymv i we k l Yi Î `Lv M Q M o 79% MÖvRy qu Rxeb ` Zv/Ávb Gi Î fvj K i Q, 84.8% cv b, 83.1% wjl b, Ges 91.2% MvwYwZK ` Zvi Î fvj K i Q wk v_ x `i QqwU MÖ ci wbh vm 66

71 eª v Ki Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i gšwjk hvm Zv n«vm cv Q mgxi iäb bv_ g a webiwm fy³ g q wk v_ xiv me P q Lvivc djvdj K i, G `i gvî 49% gšwjk wk v AR b m g nq Ges 63.8% mv izvi gvb AR b m g nq MÖvRy qu `i mvgvwrk-a_ bwzk ˆewkó MÖvRy qu `i mvgvwrk-a_ bwzk Z_ msmön Kiv G M elyvi GKwU Ask wqj PviwU i MÖvRy qu `i Mo eqm wqj GKB ikg mg qi cö vc U MÖvRy qu `i AwffveK `i wk vgv bi DbœwZ NU Z _v K ZvB mv cöwzk mg q `Lv hvq h, eª vk z j fwz niqv MÖvRy qu `i g a wbi i AwffveK `i AbycvZ Kg Lvbv jvi Lv` wbivcëv Ges kªg wewµi Ae vb _ K GwU úó h, c~e ez x eqi jvi Zzjbvq mv cöwzk mg q A_ bwzk w`k _ K mg kvjx Lvbv _ K MÖvRy quiv Avm Q c~e ez x GKB ai bi Rwi ci Î e eüz gšwjk ` Zvi ev cwigvc Ki cöv qvwmk msávi cö vc U 62.5% eª vk zj MÖvRy qu 2001 mv j gšwjk ` Zvi PviwU ˆewkó B cwic~iy K i BGmwc ev GWy Kkb mv c vu cövmöv gi AvIZvaxb GbGdwcB z ji MÖvRy quiv ewk b ^i c q Q G me MÖvRy qu `i 78.7% MÖvRy qu G U i wbgœzg ˆewkó c~iy K i Q Ab w` K 65.6% GbGdwcB MÖvRy qu Gme ˆewkó c~iy K i Q Giv eª vk GWy Kkb cövmövg (webwc) KZ K mivmwi cwipvwjz nq webiwm MÖvRy qu `i gvî 52.3% Gme ˆewkó c~iy Ki Z c i Q M o `Lv hvq h, 1.4% MÖvRy qu PviwU cwigvc Ki KvbwUB AR b Ki Z cv iwb 3.8% KejgvÎ 1wU, 12.9% 2wU Ges 19.6% 3wU cwigvck/` Zv AR b m g n q Q cªvq `yõ kzvsk g q Ges 0.2% Q j gšwjk cwigvc Ki GKwUI AR b m g nqwb webiwm MÖvRy qu `i wmwkfv Mi ewk 3wU ` Zv AR b m g n q Q Ges 14.5% 2wU ` Zv AR b K i Q Ab vb `i mv _ Zzjbv Ki j `yõwu ev wzbwu cwigvc K ` Zv AR bkvix MÖvRy qu `i AbycvZ webiwm zj jv Z wbh vm 67

72 eª v Ki Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i gšwjk hvm Zv n«vm cv Q mgxi iäb bv_ ewk wqj (41.2%) GwU wb ` kbv `q h, Kb Gme z ji MÖvRy quiv Ab vb ai bi z ji mv _ gšwjk ` Zvi cwigvc bi Î mvgäm Zv ervq ivl Z cv i ` Zv Abymv i we k l Yi Î z ji aib GKwU e vck cv_ K m~wpz K i wzbwu ` Zv wel q G cv_ K ch e Y Kiv n q Q hgb, Rxeb ` Zv, cvb I wjlb G wzbwu ` Zv wel qi mekwu ZB GbGdwcB Gi MÖvRy quiv GWy Kkb mv c vu cövmöv gi AvIZvq ek fvj K i Q Ges webiwmõi MÖvRy quiv Lvivc djvdj K i Q Rxeb ` Zvi Î z ji aib wekvj cv_ K m~wpz K i Rxeb ` Zvi Î 70.4% webiwm MÖvRy qu, 81.9% GbGdwcB Ges 90.7% GbGdwcB-BGmwc ` Zv ii me wbgœavc AwZµg K i Rxeb` Zv/Ávb-Gi Î G ai bi Lvivc djvd ji Kvi Y webiwm MÖvRy quiv mvwe K cöwz hvwmzvq wcwq q c o MvwYwZK ` Zvi Î cwimsl vbmzfv e Kvb D j L hvm zjwfwëk cv_ K `L Z cviqv hvqwb wzb ai bi y ji beÿb kzvsk ev Zvi ewk MÖvRy quiv MvwYwZK ` Zv AR b mg_ n q Q G M elyv _ K K qkwu welq úó n q D V Q- MvwYwZK ` Zvi Î cwimsl vbmzfv e Kvb D j L hvm zjwfwëk cv_ K `L Z cviqv hvqwb wzb ai bi y ji beÿb kzvsk ev Zvi ewk MÖvRy quiv MvwYwZK ` Zv AR b mg_ n q Q 1. Kg m~wpi mvwe K Kvh m úv`b cöwµqv µgk n«vm cv Q webiwmfy³ zj jvi Î G Kvh m úv`b cöwµqvi n«vm cvevi cöeyzv AviI ewk wqj 2. g q `i Î wj½mz ˆelg µgk e w c q Q PviwU Rwi ci cö Z KwU ZB g qiv MwY Z Q j `i _ K wcwq q wqj 3. eª vk cvv µ g Rxeb ` Zv/Ávb K GKwU kw³kvjx welq wn m e g b Kiv nq Rxeb ` Zv/Ávb-Gi Î mv cöwzk mg q Kvh m úv` b i Zi AebwZ N U Q, we klz webiwmfy³ zj jvi Î wbh vm 68

73 eª v Ki Dc-AvbyôvwbK cöv_wgk zj MÖvRy qu `i gšwjk hvm Zv n«vm cv Q mgxi iäb bv_ 4. D PgvÎvq Ávb AR b Ges AvbyôvwbK y j fwz i d j c~e ez x MÖ vry qu `i gšwjk wk vi i mg qi cö vc U e o Q eª vk zj _ K MÖvRy qk bi cª_g `yõeq i AwaKZi DbœwZ N U wk vmz cwigvck AR b M elyvq cövß djvd ji wfwë Z wzbwu i Z c~y welq mycvwik Kiv h Z cv i- 1. webiwmfy³ zj jvi Dci GKwU Bb- Wc_ mgx v cwipvjbv Kiv Ri wi 2. wk K Ges Kg m~wp msmvkiv Zv `i g bvfve I AvPi Yi Î hv Z AviI ewk RÛvi ms e`bkxj n Z cv ib mrb GKwU MvBWjvBb Zwi Kiv Lye Ri wi cöwk Y mk b I Z Yg~j ch v q RÛvi ms e`bkxjzv welqk Av jvpbv GKwU mvaviy welq n Z cv i 3. GKwU gvbm úbœ gwbuwis wm g cöez b Ki Z n e G gwbuwis wm g-gi Aš f y³ _vk e kªyxk i Kvh m úv`b Ae jvk bi Rb wby vqkmg~n, wewfbœ wel q QvÎQvÎxiv Kx AR b Ki Q Zv wbav iy Kiv Ges RÛvi ms e`bkxjzv wel q wewfbœ wby vqki Gi Aš fy ³ _vk e QvÎQvÎx `i Kvh m úv` bi gvb Dbœq b Ges AmgZv `~ixki Y G gwbuwis wm gi djvdj e envi Kiv h Z cv i wbh vm 69

74 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:70-79 eª vk mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v gbryi Avng`, mgxi iäb bv_, AvjZvd nv mb, gv. gvneyeyj Kwei, gv. Aveyj Kvjvg, wgr v gv. kvnrvgvj, ivwr wbjydvi Bqvmwgb I ZvZv Rvdi cöv_wgk we` vj qi ewkifvm wk Ki cöwk Y _vk ji wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vj qi AwaKvsk wk Ki Kvb cöwk Y bb cöwzwu myweavewâz wkï wbr cwievi, we` vjq, vbxq mgvr I Dc Rjvi wewfbœ cwiw wzi Kvi Y e vck eâbvi wkkvi nq cöv_wgk wk vi wewfbœ wel q AMÖMwZ n ji mgzvwfwëk fwz i my hv Mi Rb we` vjq, kªyxk I wk Ki Ach vßzv `L Z cviqv hvq evsjv `k Ômevi Rb wk võ I WvKvi Kg KvVv gv Ges 2015 mv ji Rb wba vwiz RvwZmsN mnmªvã Dbœqb j gvîv (Millennium Development Goals) AR b A½xKvive ` ki RvZxq Dbœqb cwikíbvi cöavb D Ïk `vwi`ª `~ixkiy I gvbe m ú` Dbœqb G Î wk v we klz gšwjk wk v i Z c~y f~wgkv cvjb K i cöv_wgk wk v Î RvZxq j gvîv Ges cöwzkö wzmg~n wøzxq cöv_wgk wk v Dbœqb Kg m~wp Z (wcbwwwc-2) cöwzdwjz n q Q cöv_wgk we` vj q Avek Kxq YMZgvb wbwðzki Yi Rb G Kg m~wpi cöavb D Ïk nj cöv_wgk wk vq mkj wkïi cö ek I Zv `i AskMÖnY Ges Zv `i Rb gvbm Z wk vi euvavmy jv `~i Kivi e vcv i Zrci niqv Reaching Out of School Children (ROSC) cök íi gva g we` vjq ewnf ~Z wek jvl Quality with equity: The primary education agenda kxl K GKwU M elyv wi cv U i evsjv mvi-ms c (2004) _ K AbywjLb K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 70

75 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb wkky K cöv_wgk wk v `qvi Rb Dc-AvbyôvwbK wk v K `ª ˆZwii cwikíbv MÖnY Kiv n q Q wcbwwwc-2 Gi cwic~ik wn m e D³ cwikíbv ev evwqz n e e j Avkv Kiv hvq KviY, wcbwwwc-2-gi Kvh µg cöv_wgk wk vi mikvwi AvbyôvwbK Lv Zi g a B mxwgz ivlv n q Q ROSC cök íi GKwU D j L hvm ˆewkó nj, Gi gva g AvbyôvwbK we` vj qi GKwU cwic~ik aviv wn m e GbwRI cwipvwjz Dc-AvbyôvwbK wk v Kvh µ gi cö qvrbxqzv g b bqv n q Q Ges G Kvh µ gi GKwU ^xk wzi AwR Z n q Q GWy Kkb IqvP 2003/04-Gi g~j cöwzcv` welq nj mgzvmn gvbm Z cöv_wgk wk v G Î c~ e i GWy Kkb IqvP kxl K M elyvmg~ ni djvdj K we epbv Kiv n q Q Ges `kwu Dc Rjvi wba vwiz GjvKvi we` vjq I wkï `i wk vi mvdj wb q e vck AbymÜvb Kiv n q Q G QvovI bxwz cöyqb I ev evqb m úwk Z GKwU mvgwmök cwi cöw Z msw ßfv e Dc vcb Kiv n q Q ez gvb M elyvq h cökœ jvi DËi LuvRvi Póv Kiv n q Q m jv nj: 1. wkï `i GKwU eo Ask Kb gvbm Z cªv_wgk wk v _ K ewâz n Q? 2. we` vjq jv Kb fvjfv e cwipvwjz n Q bv? Ges 3. mkj wkïi Rb gvbm Z cöv_wgk wk v wbwðz Ki Z n j Kx Kx Kiv `ikvi? G M elyvi Z_ msmö ni Rb mv vrkvi bqv I `jxq Av jvpbv, Km vww, we` vjq I kªyxk ch e Y, wbe vwpz Dc Rjv I we` vjq Rwic, Lvbv Rwic me gvu 30wU cöv_wgk we` vj qi AvIZvaxb GjvKvq 8,212wU Lvbv Rwic Kiv n q Q Ges cö qvrbxq bw_c Îi ch v jvpbv Kiv nq me gvu 30wU cöv_wgk we` vj qi AvIZvaxb GjvKvq 8,212wU Lvbv Rwic Kiv n q Q wbh vm 71

76 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb djvdj I Dcmsnvi cöv_wgk wk vi ms vb QqwU wefv Mi h `kwu Dc Rjvq G M elyvwu cwipvjbv Kiv n q Q m jvi gvu RbmsL v 3,200,000 Rb, hv `i g a cöv_wgk wk vi eqmx Rb Mvôx 514,000 Rb Dc Rjv wk v Kg KZ v `i wn me Abyhvqx, `kwu Dc Rjvq gvu 2,452wU cöv_wgk ii wk v cªwzôvb i q Q D j wlz wk v cöwzôv bi g a GK nvrv ii wkqz KgmsL K mikvwi we` vjq, 600wU wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vjq Ges 400wU wewfbœ ai bi Ge& Z`vwq gv`ªvmv i q Q Dc Rjv jv Z cªvß cöv_wgk wk vi ms v bi cöavb cöavb w`kmg~n wb P D j L Kiv nj: cö_gz, cöv_wgk wk vi ms v bi gvivz K AcÖZzjZv i q Q Dc Rjv jv Z mvgwmökfv e we` vjq, kªyxk I wk Ki e vcv i 50-60% NvUwZ i q Q wøzxqz, mikvwi I wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vjqmg~n, h jv Z 80% wk v_ x fwz nq, wkï `i msl v I Dc Rjvi GjvKv we epbvq cy iv Dc Rjve vcx mylgfv e ew UZ bq G we` vjq jv vc bi Î Kvb wbw` ó QK gvbv n q Q e j g b nq bv Z ZxqZ, mkj wkïi Rb wk vi ms vb wbwðz Ki Z Ab vb ms v hgb, gv`ªvmv I Dc-AvbyôvwbK we` vjq jv KI GK mvgwmök cwikíbvi AvIZvq cwic~ik we epbv K i Kvb e e v bqv nqwb PZy_ Z, M o mikvwi we` vj q wbeübk Z emikvwi we` vj qi P q GKRb K i wk K ewk Av Qb (h_vµ g 4.5 Ges 3.8) we` vjq jv Z hz msl K wk K i q Qb Zv Z ïay `yõwkd U we` vjq cwipvjbv Kiv m e G wbh vm 72

77 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb `yõai bi we` vj q Av iv ewk gwnjv wk K wb qv Mi K_v ejv n ji eo ai bi wj½ elg i q M Q câgz, wbeübk Z emikvwi we` vj qi wk Ki msl v I Ab vb fšz myweav mikvwi we` vj qi P q `ye j lôz, Dc Rjv jv _ K cövß Z _ `Lv hvq, fwz i wbu nvi e o Q Ges fwz i wbu nvi I MÖm nv ii cv_ K K g Q Z e RvZxq aviv ch v jvpbvi Rb RvZxqfv e wbf yj I mv cöwzk Z_ msmön Kiv `ikvi Dc Rjv jv _ K cövß Z _ `Lv hvq, fwz i wbu nvi e o Q Ges fwz i wbu nvi I MÖm nv ii cv_ K K g Q GwU úó n q D V Q h, wk vi gvb m ú K m PZbZv e w I mwvk aviyv m wói Rb GKwU we kl cö Póv `ikvi gvbm Z wk v ej Z Kx evsvq ev Kvb GKwU we` vj qi gvb wkfv e evsv hv e m m ú K Rbmvavi Yi g a úó Kvb aviyv bb mnkvix wk K, cªavb wk K, Dc Rjv ch v qi ZË veavbkvix Kg KZ vmymn hviv RbmvaviY K wk v mev `evi Rb wb qvwrz Ges G Kv Ri Rb ezb cvb, Zv `i g a Revew`wnZvi Afve i q Q Kvh Ki we` vj qi aviyv Ges GRb Kvh Ki g W ji Abycw wz I gvbm Z wk Y-wkLb m ^ Ü Áv bi Afve nzy mk ji g a MZvbyMwZKfv e cwipvwjz we` vjq jv m ú K MÖnY hvm Zv I mnbkxjzv ˆZwi n q Q we` vjq jvi wk vm ú` cªv_wgk wk vi Î mikvwi I wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vjq I gv`ªvmvq me P q ewk wk v_ x fwz nq G ai bi we` vj qi ewkifvm kªyxk wk v_ x `i emvi Rb ch vß RvqMv bb Dc Rjv wk v Awd mi cwiwgz gvb`ê e envi K i `Lv M Q, mikvwi cöv_wgk we` vj qi GK- PZz_ vsk I gv`ªvmvi 40% wk v_ xi emvi RvqMv bb G Ae vq wk v_ xiv wbh vm 73

78 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb e Âi mvwi Z V m Mv`vMvw` K i em Z cv i M elyvaxb `kwu Dc Rjvi wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vjq jv Z 97% wk v_ xi emvi e e v i q Q we` vjq jv Z wk Ki Ach vßzv GKwU mvaviy mgm v wn m e j Kiv M Q 80% we` vj q PviRb wksev Zvi P q Kg I 21% we` vj q wzbrb wksev Zvi P q Kg msl K wk K i q Qb M o 30% we` vj q wk K cöwz 60 R bi ewk Ges `yb-z Zxqvs kii ewkmsl K we` vj q wk K cöwz 40 R bii ewk wk v_ x i q Q M elyvaxb `kwu Dc Rjvq wk K I wk v_ x Mo AbycvZ 1:53 G nvi RvZxq Mo AbycvZ (1:61)-Gi P q Kg wewfbœ Dc Rjvi g a G Abycv Z cv_ K j Kiv M Q cöv_wgk wk vq eâbvi cªk wz G M elyvq cöv_wgk wk vq eâbvi mvgwmök wpî Zz j aiv n q Q we` vj qi AvIZvaxb GjvKv, Dc Rjv, we` vj qi aib Ges Av_ -mvgvwrk kªyx wbwe k l we` vjq Mg bi nv i Q j I g q `i g a gvuvgywu mgzv AwR Z n q Q ez gvb M elyvq `Lv M Q, wewfbœ Av_ -mvgvwrk ` ji g a we` vj q Mgb, cybive wë, S i cov Ges AskMÖn Yi Î mȳ úó cv_ K j Kiv M Q RwicK Z Dc Rjvq `Lv hvq, Lv ` DØ Ë Kvb we` vj qi AvIZvaxb GjvKv, Dc Rjv, we` vj qi aib Ges Av_ mvgvwrk kªyx wbwe k l we` vjq Mg bi nv i Q j I g q `i g a gvuvgywu mgzv AwR Z n q Q cwiev ii GKwU wkïi Zzjbvq Ômemgq Lv` NvUwZÕ wewkó cwiev ii wkïi we` vj q Mg bi m vebv 30% Kg Ges we` vjq _ K S i covi m vebv 5 Y ewk KLbI we` vj q hvqwb Ggb GK-PZz_ vsk wkïi wczvgvzv `vwi`ª K we` vj q bv hvevi KviY wn m e D j L K i Qb S i cov wkï `i 40%-Gi ewk `vwi `ªi Kvi Y we` vjq _ K S i c o Q cwiev ii Avw_ K cö qvrbmn bvbv Kv R wkïkª gi e envi, we` vjq wk vi Abyl½ wn m e M nwk Ki µgea gvb Acwinvh Zv, kªyxk Dcw wzi wbgœ wbh vm 74

79 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb nvi msµvš wewfbœ KviY Ges cö_g cör b i wk v_ x `i bvbv mgm v bvbvfv e wkï `i we` vj q fwz bv niqv I S i covq i Z c~y f~wgkv iv L cöv_wgk wk vq eâbvi GKK Kvb KviY wpwýz Kiv hvq bv, eis `vwi`ª I Ab ai bi ˆel g i wgkªdjb Gi cöavb KviY Rwi ci Z_, Av jvpbv I ch e Y _ K wzb ai bi Kg KvÊ `Lv M Q, h jv K eâbv gvkvwejvi D ` v Mi Ask wn m e `Lv h Z cv i G jv nj webvg~ j cvv cȳ K weziy, cöv_wgk we` vj q e wë cix v, Ges cöv_wgk we` vjqmvgx `wi`ª cwiev ii wkï `i Rb Dce wë cö`v bi e e v Kiv kªyxk gvbm Z wk v h ai bi wk v cwipvjbv I e e vcbvmz bz Z _vkv `ikvi Zv ewkifvm we` vj q bb mikvwi wb ` kbvmg~ n we` vj qi Kvh Ki cwipvjbv wbwðzki Y cöavb wk Ki gyl f~wgkv ^xk Z n q Q ev e wzwb Ab vb wk Ki gzb KvR K ib wkqy e wzµgx D ` vm Qvov Lye KgmsL K we` vj qb cöavb wk Ki my hvm bz Z `L Z cviqv hvq we` vjq jv K `ªxqfv e Pvwc q `qv Abgbxq I GKB ai bi GKwU ˆ`wbK mgqm~wp AbymiY K i, hlv b cªwzw` bi mgq K m e v P AvUwU wel qi Rb QvU QvU As k fvm Kiv nq mg qi G ikg e U bi Kvi Y wkïiv kªyxk hvwš K mgqm~wp Abymi Yi evb i Ab wkqy Kivi mgq cvq bv Dc- AvbyôvwbK cöv_wgk we` vjq e ZxZ Ab vb we` vj q kªyx Kvh µg cwipvjbvq bgbxq mgqm~wpmn wk v_ x Kw `ªK I Kvh Ki wk Y-wkLb cöwµqv Abymi Yi Kvb D ` vm j Kiv hvq wb GK `k Ki ewk Av M AZ vek Kxq wklbµg I cöv_wgk wk vi gva g wk v_ x KZ K AR b hvm cövwš K hvm Zvi ZvwjKv cö Zmn cövwš K hvm ZvwfwËK wk vµg cöez b Kiv nq wklbd j Zvrch c~y Dbœqb Avbvi Î GwU GKwU Kvw Z c` c Z e G Kvh µg Pvjyi GK `kk cii mnkvix wk K Ges cöavb wk Ki g a G wel q aviyvi Afve j Kiv M Q wbh vm 75

80 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb we` vj qi my hvm-myweav I e e vcbv m úwk Z `k-m~pk wewkó PKwj e envi K i cªv_wgk we` vjq jv K (mikvwi I wbeübk Z emikvwi) Pvi fv M fvm Kiv nq wkš e wë cix vi djvdj Qvov wklb AR bi mv _ G `k-m~p Ki Kvb m úk bb `Lv M Q, gvî 15% we` vjq Gme kz c~iy K i m š vlrbk ch v qi ÔGÕ kªyxi Aš fy ³ n Z cv i Z e GK PZy_ vs kii ewk we` vj q Gme kz c~i Y gvivz K NvUwZ i q Q `kwu we` vj q cwipvwjz kªyxk ch e Y we` vjq jv Z wk YwkL bi mvaviy `ye jzv dz U D V Q mikvwi I wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vjq Ges gv`ªvmvi ejvq G `ye jzv ewk `Lv M Q D j L h, G ai bi we` vjq jv 90%-Gi ewk wkï K wk v cö`vb K i _v K MwYZ, Bs iwr I evsjvi gz wel q Ôwelq mswk ó Áv biõ gvivz K NvUwZ j Kiv M Q Gi d j wk v_ xiv Z_, e vl v, we k ly, D`vniY I D Pvi Yi Î fyj wkl Q kªyxk Lye AímsL K wklbmnvqk DcKiY e eüz nq Z e A bk Î k Ljv i vi Rb ez e envi Ki Z `Lv hvq wcwq q cov wkï `i mvnv h i Rb LyeB bmy D ` vm I my hvm i q Q evwoi KvR w` ji wk Kiv Gi Dci wk v_ x `i ch vß wdwe vk cö`vb K ib bv we` vjq I vbxq ch v q e e vcbv G M elyvq we` vj qi e e vcbv I G msµvš mnvqzv cö`v bi Îmg~n wpwýz Kiv n q Q cöv_wgk wk vi mv _ mswk ó vbxq e w³em wk K wb qvm cöwµqv K cöv_wgk wk vi gvb Dbœq b Ab Zg cöavb cöwzeük wn m e D j L K i Qb we` vjq e e vcbv KwgwUi m`m e `, wk v_ x `i wk K wb qvm cöwµqv cöv_wgk wk vi gvb Dbœq b Ab Zg cöavb cöwzeük wczvgvzv, wk K, mnkvix Dc Rjv wk v Kg KZ v Ges Dc Rjv wk v Kg KZ v mevb mikvwi cöv_wgk I wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vj q wk K wb qv M wewagvjvi j Nb I h _ Q e envi m ú K Zv `i D ØM cökvk K i Qb wbh vm 76

81 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb mikvwi cöv_wgk we` vj qi AwaKvsk wk Ki cöwk Y _vk ji wbeübk Z emikvwi cöv_wgk we` vj qi AwaKvsk wk Ki Kvb cöwk Y bb evwl K 6,000 cöwk Yv_ xi aviy gzv wb q wk K cöwk Y Bbw wudu jv cöwk Yi ez gvb avivq AvbyôvwbK we` vj qi GK jvl cöwk Ywenxb wk Ki Pvwn`v guv Z cvi e bv wk K `i PvKwiKvjxb cöwk Yi cöavb `yb D ` vm, mve-k v vi cöwk Y I Dc Rjv m ú` K `ª (BDAviwm) KZ K welqwfwëk cöwk Y Kvh Ki bq e j M elyvaxb `k Dc Rjvq j Kiv M Q Kvh Ki wkl bi Rb wk v_ x I wk K `i cövß mg qi h_v_ e envi i Z c~y ewkifvm we` vj q `yõwu wkdu Pvjy i q Q Ges gvu wk Y-wkLb mgq Avš R vwzk we epbvq Kvh Ki wkl bi Rb wk v_ x I wk K `i cövß mg qi h_v_ e envi i Z c~y ewkifvm we` vj q `ywu wkdu Pvjy i q Q Ges gvu wk Y-wkLb mgq Avš R vwzk we epbvq AcÖZzj AcÖZzj G mgm vi mwvk mgvavb wn m e cöv_wgk wk vi mv _ mswk ó e w³em A c vk Z `xn wk Y-wkLb mgqmn GK wkd Ui we` vj qi c gz cökvk K i Qb wk K, kªyxk I ev R Ui w`k _ K Gi e vck Zvrch i q Q ZË veavb I h_v_ cöwk Ywenxb GKRb wk Ki Aax b A c vk Z eo AvKv ii kªyxi GK wkd Ui we` vj qi P q Kvh Ki `yõwkd Ui we` vj qi c kw³kvjx hyw³ Dc vcb Kiv h Z cv i h Kvbfv e GK wkdu Pvjy bv K i h_v_ fv e cöwkw Z I hvm Zvm úbœ GKRb wk Ki Aax b kªyxi wk v_ xi msl v m e v P 40 G bvwg q Avbv K AMÖvwaKvi `qv `ikvi AwffveK-wk K mwgwz I we` vjq e e vcbv KwgwUi Av cw K f~wgkv m ú K weåvwš i q Q A b K GgbI g b K i Qb h, GKB we` vjq e e vcbv KwgwU I AwffveK-wk K mwgwz mwµq _vk j Kv Ri cybive wë n e, d j m wó n e Ø Øi mwµq we` vjq e e vcbv KwgwU _vk j AwffveK-wk K mwgwzi cö qvrb bb e ji Zviv gz cökvk K i Qb wbh vm 77

82 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb Dc-AvbyôvwbK we` vjq jv cögvy K i Q h, wkï `i evev-gv we kl K i gv qiv we` vj qi Kg Kv Ê RwoZ n Z Pvb Ges wkï `i wklb I e o DVvq mvnv h i Î Zviv wk K I we` vj qi Askx`vi n Z cv ib bxwzmsµvš mycvwikgvjv cöwzwu myweav ewâz wkïi wbr cwievi, we` vjq, vbxq mgvr I Dc Rjvi wewfbœ cwiw wz wkfv e eâbvi we Z cwimi m wó K i- G M elyv _ K m m ú K Avgiv A c vk Z fvj aviyv c qwq cöv_wgk wk vi wewfbœ wel q AMÖMwZ n ji mgzvwfwëk fwz i my hv Mi Rb we` vj qi ms vb, kªyxk I wk Ki Ach vßzv i q Q GKBfv e we` vjq I kªyxk i Ae v I cwi ek Ges wk vi MÖnY hvm gvb wbwðz Ki Z wk Y-wkLb DcKiYI cö qvr bi Zzjbvq Ach vß eâbvi KviY wn m e `vwi`ª Ges AmnvqZvi mnve vb K Kvh Kifv e gvkvwejvi Rb GKwU mvgwmök I eûgvwîk ` wófw½ MÖnY Kiv `ikvi we` vj qi AKvh KvwiZv I wkïi cvwievwik cwi ek Ges Df qi cvi úwik cöfve wkïi wk veâbv m wó K i BD b vi me kl Ômevi Rb wk võ Ae jvkb cöwz e` b mzk K i w` q ejv n q Q, MZvbyMwZK avivq Pj j evsjv `k 2015 mv ji g a Ômevi Rb wk viõ j AR b Ki Z cvi e bv cöv_wgk wk vq mikv ii 2003/4 _ K 2008/9 mg qi Rb D Pvwfjvlx ÔcÖv_wgK wk v Dbœqb Kg m~wp-2õ Gi mv _ A bk Avkvfimv MÖw_Z wkš Gi m~pbv ZB we kl Kvb AMÖMwZ QvovB B Zvg a wba vwiz mg qi GK eq iii ewk AwZµvš n q M Q Gm ei cöwzkv ii Rb RvZxq e e vck I Avš R vwzk `vzvms v Dfq ch v q APjve v I AvgjvZvwš K cöwzeükzv `~i Kiv cö qvrb 2015 mv ji g a Ômevi Rb wk või j wba vi Yi ci MZ cuvp eq i Zv h gš i j q G Mv Q Zv Z Aek B wfbœ MwZi mâvi NUv Z n e M elk`j cöv_wgk wk vi AMÖvwaKvi wfwëk mvz `dv Kg m~wp mycvwi ki wm vš wb q Qb Zv `i D Ïk n Q eive ii aviv I PP v _ K ewi q Avmv Ges mevi Rb gvbm Z cöv_wgk wk vi cöwzkö wz c~i Yi Rb bezi I Ri wi ZvwM` m wó Kiv wbh vm 78

83 mgzvi wfwë Z gvbm Z cöv_wgk wk v Avng` I Ab vb mevi Rb gvbm Z wk v: cöv_wgk wk vi AMÖvwaKviwfwËK mvz `dv Kg m~wp- 1. cöv_wgk wk vi mgm v wn m e ˆelg I eâbvi ^xk wz Ges Zv gvkvwejvi A½xKvi 2. wk v_ x `i mvd j i cöwzeük `vwi`ª I eâbvi mnve vb K we` vjq ch v q gvkvwejv Kivi e e v 3. cövwš K hvm ZvwfwËK cªv_wgk wk vi Kvh Ki ev evqb 4. we K `ªxKiY, vbxq cwikíbv Ges e e vcbvmz cix v-wbix v 5. ckvmz ` Zvi Dbœqb I cö qv M mnvqzv`vb 6. wk vi mkj i wk vmswk ó e w³e M i gzvgz cö`v bi AwaKZi my hvm 7. mykvmb m úwk Z welq jvi we epbv wbh vm 79

84 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:80-83 eª vk eª vk bvm vix Z Drcvw`Z Avgªcvwj, jey I cqvivi Pvivi Dci GKwU mgx v Rv e` nv mb, gv. KvBq~g, gv. hvkvwiq v Ges bvwmgv Av³vi eª vk bvm vixi Drcvw`Z Avgªcvwj, jey Ges cqvivi Pvivi YMZ gvb m ú K Rvbvi Póv Kiv nq ` ki 29wU GjvKv Awd mi Aax b gvu 153 Rb Pviv ivcykvixi KvQ _ K Z_ msm nxz nq AwaKvsk DËi`vZv g b K ib, Pviv eu P bv _vkvi cq b ivcykvix `i Ae njvb `vqx eª v Ki mvgvwrk ebvqb Kg m~wp 1988 mv j ïi nq cwi ekmz m PZbZv e w, Avq I Kg ms vb e w Ges gšwjk Pvwn`v we kl K i djr, ebr Ges Jlwa Pvwn`v c~iy Kiv G Kg m~wpi D Ïk G Kg m~wpi A bk jv D Ï k i g a GKwU n Q RbmvaviY K MvQ jvmv Z DrmvwnZ Kiv Avi G Rb eª vk bvm vix vbxqfv e fv jvrv Zi Pviv Drcv`b I weziy K i Avm Q cöwzwu bvm vix eq i M o `k nvrvi wewfbœrv Zi Pviv Drcv`b I weziy K i _v K eª v Ki MÖvg msmv bi m`m `i Øviv MvQ jvmv bv Kvh µg K mdj Kivi Rb eª vk cö qvrbxq KvwiMix Ávb cö`vb, wbqwgz civgk I d jvavc K i _v K An assessment on the performance of BRAC nursery seedlings with special emphasis on Amrapali kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb gv. KvBq~g wbh vm 80

85 eª vk bvm vix Z Drcvw`Z Pvivi Dci GKwU mgx v nv mb I Ab vb Avgªcvwj Kg m~wp Avgªcvwj GKwU AwZ D P djbkxj Rv Zi Av gi cörvwz `kvix Ges bxjg cörvwzi Av gi exr K µm weªwws c wzi gva g Avgªcvwj cörvwzwu m wó Kiv n q Q Gi cöpjb ïi nq fvi Z eªª v Ki gva g evsjv ` k G cörvwzi AvMgb N U eª v Ki bvm vix Z bzyb ms hvr bi GKwU n Q Avgªcvwji Pviv Drcv`b, hvi D Ïk `ke vcx Av gi djb e w Kiv 1998-Gi k li w` K eª vk cö_ g G Rv Zi Pvivi Avg`vwb ïi K i m cöwz eª vk wb RB gv`vi c v U _ K Avgªcvwji Pviv Drcv`b ïi K i Q G RvZxq cörvwzi fv jv w`k n Q: 1. h Kvb cwi e k Lvc LvIqv bvi gzv ewk; 2. djb Ges YMZgvb e w wbwðz Kiv hvq; 3. AvKv i ek eo; Ges 4. wgózv A c vk Z ewk weµq-weziy KŠkj: GjvKv Awd mi mvg b Avgªcvwj Pviv welqk mvbb evw vcb Kiv; MÖvg msmv bi mvßvwnk mfvq G RvZxq Pvivi Yv Yi Dci Av jvpbv Kiv; hviv wewfbœ D Ï k GjvKv Awd m Av mb Zv `i K G wel q evsv bv Ges wkqz wkqz GjvKvq Avgªcvwj Pviv m ú K gvbwks-gi e e v Kiv `Lv M Q, gvbwks-gi ci Kvb Kvb GjvKvq (bxjdvgvixi Wvgv i) Avgªcvwji Pvwn`v A bk Y e o hvq M elyvi hšw³kzv GKwU welq cövqkb kvbv hz Zv n jv, eª vk bvm vixi Pvivi YMZ gvb fv jv bv wkqz wkqz Avgªcvwji Pvlx Awf hvm Zz jwqj - Avgªcvwj Rv Zi wbh vm 81

86 eª vk bvm vix Z Drcvw`Z Pvivi Dci GKwU mgx v nv mb I Ab vb MvQ fv jvfv e ev o bv Ges Kvb Kvb Mv Q G Kev i Avg a i bv Avevi Kv ivi Awf hvm wqj jey Ges cqvivi AvKvi m š vlrbk bq Av iv Awf hvm wqj h, Kvbiƒc Pvwn`v Ges MvQ jvmv bvi mvg_ I cwiph v c wz Rvbv bv _vkv m Ë I eª v Ki gvv ch v qi Kg xiv MÖvg msmv bi m`m `i Pviv µ q eva K i Gme Ae v ch v jvpbvi Rb G M elyv Kvh µg nv Z bqv nq wbw` ófv e ejv hvq, eª vk bvm vixi Drcvw`Z Avgªcvwj, jey, Ges cqvivi Pvivi Kvh KvwiZv RvbvB wqj G M elyvi D Ïk 1999 mv j eª vk bvm vix _ K G wzb ik gi Pviv hviv wk bwqj Zv `i G M elyvq Aš f y³ Kiv nq ` ki 29wU GjvKv Awd mi Aax b gvu 153 Rb Pviv ivcykvixi KvQ _ K Z_ msmön Kiv nq cövß djvdj Pviv ivcykvix `i AwaKvskB cvwievwik Pvwn`v c~i Yi Rb 1999 mv j Pviv ivcy K iwqj deª qvwi 2003-Gi Rwic Abyhvqx `Lv Mj ivwcz Pvivi cövq 69% Avgªcvwj, cövq 68% cqviv Ges 86% jeyi Pviv eu P wqj eu P _vkvi nvi A c vk Z ewk wqj jey Pvivi AwaKvsk DËi`vZv g b K ib, Pviv eu P bv _vkvi cq b ivcykvix `i Ae njvb `vqx Qvqvi bx P ivcy, Pvivi AvMv f ½ `qv, AwZwi³ mvi cö qvm, AwZ ï gvwu, cvkvgvk oi AvµgY iva bv Kiv, Amg q ivcy, ivcyk Z v b Mv-gwnlv`x Piv bv, cvwb R g _vkv, mwvkfv e ivcy I cwiph v bv Kiv BZ vw` welq Ae njvi g a Aš fy ³ Avgªcvwj Pviv ivcbkvix `i cövq 67% g b K ib h Pvivi `vg ewk Z e Zv `i AwaKvskB Avgªcvwj Pvivi wel q Avkvev`x Avgªcvwj Pviv ivcykvix `i cövq 67% g b K ib Pvivi `vg ewk Z e Zv `i AwaKvskB Avgªcvwj Pvivi e vcv i Avkvev`x cövq 84% µzv ^Ztù~Z fv e eª vk wbh vm 82

87 eª vk bvm vix Z Drcvw`Z Pvivi Dci GKwU mgx v nv mb I Ab vb Awdm _ K Pviv µq K iwqj Avgªcvwji Î AwaKvsk DrcbœKvix g b K ib-g Rv Zi Av gi wgózv vbxq Ab vb cörvwzi Av gi P q ewk Z e Zviv Av gi AvKvi K gvuvgywu wn m e D j L K ib DrcbœKvix `i g Z, eª vk bvm vixi jeyi ^v` I AvKvi Ges cqvivi ^v` vbxq Ab vb cörvwzi P q ek fv jv Zv `i g Z, eª vk bvm vixi jeyi ^v` I AvKvi, Ges cqvivi ^v` vbxq wewfbœ cörvwzi Zzjbvq A bk fv jv Avgªcvwj Ges jey DrcbœKvix `i AwaKvs kib cvkvgvko wbqš Yi AwfÁZv wqj bv Zviv g b K ib Pviv cwiph vq eª vk Kg x `i h _ó mnvqzv `qv DwPZ Z e vbxq wewfbœ cörvwzi Zzjbvq eª vk bvm vixi Avgªcvwj, jey I cqvivi djb YMZ we epbvq fv jv ZvB, me `v YMZ gvb wbwðzkiy Ges e w i Rb cö qvrb DrcbœKvix `i Avš wikzv I myôz cwiph v Ávb Avi GRb `ikvi cö qvrbxq KvwiMix cöwk Y wbh vm 83

88 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:84-91 eª vk RÛvi I h²v: evsjv ` ki cöw Z RÛvi ms e`bkxj GKwU Kg m~wpi g~j vqb drjyj Kwig, gv. AvKivgyj Bmjvg, Bbmvbv emg, GGgAvi PŠayix, dvi K Avng`, Avwgbyj Avjg I Bgivb gwzb h²v ivm kbv³ki Y Ges Gi wpwkrmvq wj½mz cv_ K ˆZwi Z Kvb Kvb Dcv`vb mwµq Zv Rvb Z evsjv `k, Kjvw ^qv, fviz I gvjvdwqõ Z PviwU M elyv `j Avjv`vfv e h²v I RÛvi wel q M elyv K ib ivmxi ivm wby q, h_vh_ wpwkrmv `qv, Avbylw½K welqvw` kbv³kiy I ivm wbivg q RÛviMZ cöwzeükzvmg~n wpwýz Kiv nq M elyvq evsjv `k As ki Kvh µg cwipvwjz nq eª v Ki h²v wbqš Y Kg m~wpi AvIZvaxb GjvKvq G M elyvq 10wU Dc Rjv Aš fy ³ wqj wek e vcx h²vq Avµvš cyi l I bvixi AbycvZ n Q 2:1 GLb cökœ n Q h²v ivm kbv³ki Y Ges Gi wpwkrmvq cyi l I bvixi Î cv_ K m wó Z Kvb Kvb Dcv`vbmg~n mwµq _v K G cö kœi DËi LuyR Z 2001 mv j BDGbwWwc/wek e vsk/wek ^v ms vi A_ vq b evsjv `k, Kjvw ^qv, fviz I gvjvdwqõ Z PviwU M elyv `j Avjv`vfv e h²v I RÛvi wel q e vckwfwëk M elyv Kvh µg ïi K i G M elyvi D Ïk wqj 1. h²v wbqš Y RÛvi ˆelg kbv³ Kiv Gender and tuberculosis: An assessment of gender sensitive community-based DOTS in Bangladesh kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 84

89 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb 2. ivmxi ivm wby q, h_vh_ wpwkrmv cö`vb, Avbylw½K welqvw` wby q I ivm wbivg q RÛvi mswk ó cöwzeükzv jv wpwýz Kiv 3. h²v Kg m~wp I mev cö`v bi Î RÛvi ms e`bkxjzv wbwðz K i h²v wbqš Y Kvh µ gi Dbœq b cö qvrbxq w`k-wb ` kbvi mycvwik Kiv M elyvq evsjv `k As ki Kvh µg cwipvwjz nq eª v Ki h²v wbqš Y Kg m~wpi AvIZvaxb GjvKvq 10wU Dc Rjv G M elyvi Aš fy ³ wqj Dc Rjv jv n Q gqgbwmsn m`i, wîkvj, gy³vmvqv, dzjcyi (gqgbwmsn Rjv), e ov m`i, Kvnvjy (e ov), Mvwe `MÄ (MvBevÜv), w`bvrcyi m`i, dzjevwo Ges cve Zxcyi cvwicvwk K Ae vi we k ly M elyvc Îi G As ki Rb Z_ -DcvË msm nxz nq wewfbœ M elyvg~jk Rvb vj I eb _ K GQvov mikvwi I emikvwi ch v qi h²v wbqš Y Kg m~wpi mv _ hy³ e e vck `i Ges wewfbœ ii mgvr weávbx `i mv vrkvi MÖnY Kiv nq wbweo mv vrkvi eª vk ^v K `ª _ K wpwkrmv MÖnYKvix 102 Rb cvjgybvix h²v ivmxi (50 Rb bvix I 52 Rb cyi l) wbweo mv vrkvi bqv nq G Î RÛvi ms e`bkxjzvi cöw Z h²vi mv _ hy³ `y` kvmö Ae v, h²vi ` k gvb KviY, h²v wbivg q wpwkrmv mevi müvb Ges h²v mswk ó mvgvwrk Kj ¼i fxwz m ú K wewfbœ a vbaviyvi cökvk N U RÛvi ms e`bkxjzv I h²v m ú K mvgvwrk ` wófw½ G Î 5 Rb cyi l I 6 Rb bvix wb q dvkvm MÖ c MwVZ nq G MÖ c vb cvq mgv Ri jlvcov bv Rvbv Mixe gvby liv Av jvpbvi gva g G Î h²v iv Mi AwfÁZvi mv _ Ges wpwkrmv mev AbymÜv b RÛviMZ ms e`bkxjzvi wk we kl f~wgkv i q Q Zv Rvbvi Póv Kiv nq wbh vm 85

90 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb h²v iv Mi mev cö`vbkvix `i mv _ mev MÖnYKvix `i cvi úwik m úk ewkifvm h²v ivmx eª vk ^v K `ª G m ^v Q ` eva K i Qb Ges mev cö`vbkvix `i Avš wik e envi Zv `i mš ó K i Q mevi gvb Ges h²v ivm m ú K ivmx K Z_ wewbg qi cöwµqv Kvw Z i _vk ji wkqy wkqy Î RÛviMZ cv_ K ` wó MvPi nq G ch e Yi AvIZvq wqj 200wU NUbv j ve iuix Z 100wU Ges DOTS (directly observed treatment short course) Gi AvIZvq 100wU NUbv wjwce Kiv nq ewnwe fvmxq ivmx, j ve iuix Ges wpwkrmv cö`vb msµvš iwr ªvi _ K cövß DcvË ivm we vi msµvš Z_ bqv nq 3,600wU wbe vwpz NUbv _ K Gici mgv Ri wewfbœ i h²v wpwkrmvq RÛv ii f~wgkv m ú K Rvbvi Póv Kiv nq 1,200wU NUbv wjwce Kiv nq ewnwe fvmxq ivmx `i KvQ _ K, h²v j veiuix Ges h²v wpwkrmv msµvš iwr ªvi _ K h²v ivmx Rwic G Rwi ci AvIZvq wqj dzmdz mi h²vq Avµvš bzzb GK nvrvi ivmx 500 Rb cyi l I 500 Rb bvixi Dci cwipvwjz G Rwi c h²vi j Y `Lv `qv _ K ïi K i wpwkrmv mev bevi cö Póv, ivm wby q I wpwkrmv ïi i Î mvgvwrk ch v qi wewfbœ Î h wej ^ N U Zv cwigvc Kiv nq h²v wbqš Y Kg m~wpi j mg~n AR b mikv ii mv _ Askx`vwi Z eª vkmn Ab vb eû GbwRI KvR Ki Q ez gv b `ke vcx h²v wbqš Y AeKvVv gv we` gvb i q Q DOTS (directly observed treatment short course) ev evq b i q Q gvbem ú` I G msµvš cövmw½k Dcv`vbmg~n h²v wbqš Y Kg m~wpi j mg~n AR b mikv ii mv _ Askx`vwi Z eª vkmn Ab vb eû GbwRI KvR Ki Q Zrm Ë I h²v iv Mi Km AbymÜv b, iv Mi KviY ev wbh vm 86

91 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb j Y wby q Ges wpwkrmvq Zxeª RÛviMZ ms e`bkxjzv, gwnjv `i cöwz ms e`bkxj e envi Ges Z Yg~j ch v qi kw³kvjx mvgvwrk msnwz gyl f~wgkv cvjb K i h²v iv Mi KviY wby qi AbycvZ cyi li P q bvixi Î AbvKvw Zfv e Kg cviqv hvq gwnjviv h²vi wpwkrmv mev cvevi ÎI mvgvwrk Pv ci g a _v K bvixi cöwz eüzz myjf ev ms e`bkxj mev cö`vb h²v wbqš Y Kg m~wp Z gwnjv `i ewa Z nv i AskMÖnY wbwðz Ki e mvgvwrk cö vc U RÛvi ms e`bkxjzv I h²vi ch e Y dvkvm MÖ ci Av jvpbvq Ask bqv bvix I cyi liv h²v ivm K Lye Lvivc ivm wn m e wpwýz K i, hv eqm I wj½ e wz i K h KvD K msµwgz Ki Z cv i h²v iv Mi mv _ mswk ó e w³mz, mvgvwrk, A_ bwzk, gb vwë K Ges gvbwmk cöfve m ú K Giv h _ó m PZb h²v iv Mi mv _ RwoZ mvgvwrk Kj ¼i fxwzi Gme aviyvi mv _ mshy³ _v K dvkvm MÖ ci Av jvpbv _ K Rvbv hvq h, h²vi Kvi Y mvgvwrk c _KxKiY, mvgvwrkfv e cöz vl vb, ˆeevwnK mgm v Ges gvbwmk eâbv I wzi vi h²vµvš ivmxi g b bwzevpk cöfve d j wbweo mv vrkvi h²v mswk ó `y` kvmö Zvi cök wz: h²vi mv _ mswk ó Amnbxq j Y jvi Î cyi li P q ewk msl K bvix kvixwik mgm vi K_v D j L K i Q hgb, Kvwk, `ye jzv BZ vw` bvix `i Zzjbvq AwaK msl K cyi l A_ bwzk `y` kvi K_v f e D Ø M fv M wpwkrmv mev müvb Kiv cyi li P q bvixivb AwaK cwigv Y wb RB wb Ri wpwkrmv K i hgb, wewfbœ ik gi N i ˆZwi cöwzweavb e envi, cyi li P q bvixivb AwaK cwigv Y wb RB wb Ri wpwkrmv K i hgb, wewfbœ ik gi N i ˆZwi cöwzweavb e envi, cövk wzkfv e cviqv jzv-cvzvi e envi wbh vm 87

92 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb cövk wzkfv e cviqv jzv-cvzvi e envi Ges kl Dcvq wn m e Zviv G jvc vw_ wpwkrmvi Øvi nq Z e eª vk ^v K `ª Avmvi Av M ^v m ú K AÁ GKRb Z_vKw_Z Wv³vi ev Ilya we µzvi KvQ _ K Zviv G jvc vw_ wpwkrmvi MÖnY K i bvix `i D ØM ^v mev bqvi Î bvixiv wb R Kvb wm vš wb Z cv i bv, Zv `i N ii evb i hvevi Î wewa wb la i q Q ^v mev K `ª h Z bvix `i ewk mgq I A_ `yõ UviB cö qvrb nq e j cwiev ii cyi liv gwnjv `i ^v mev K `ª h Z wbi rmvwnz K i h²v ivm wb q cyi l `i P q gwnjv `i ewk mvgvwrk Kj ¼i fxwz _v K ewnwe fvmxq ivmx, j ve iuix I wpwkrmv cö`vb msµvš iwr ªvi _ K cövß DcvË Dc iv³ wzbwu iwr ªv ii cöwzwu _ K 1200 K i gvu 3600 ivmxi (bvix-cyi li) AbycvZ hvpvb K i h djvdj cviqv hvq Zv h_vµ g wqj: cöwz 100 Rb cyi li wecix Z h_vµ g 81, 52 Ges 38 Rb bvix wqj Z e hviv wpwkrmv ïi K i Q Zv `i Î G AbycvZ wqj cöwz 100 R b 41 Rb bzzb w qvi cwrwuf (smear positive) h²v ivmxi Av ivm jvf ev wpwkrmv kl Kivi nvi n Q cövq 90% gwnjv `i ejvq G nvi wqj cyi l `i P q ewk (93% ebvg 88%) ejv hvq, bzzb Avµvš ivmx `i g a Av ivm jv fi cöeyzv e o Q `ix Z wpwkrmv ïi iv Mi j Y `Lv `evi Ges cö_g evwoi evb i Amy Zvi Rb mvnvh bqvi g a h Mo wej ^ N U Zv bvix-cyi l Dfq wj ½i ÎB 14 w`b wqj h²v iv Mi j Y h²v iv Mi j Y `Lv `evi c i gwnjviv h _ó `ix Z eª vk ^v K `ª G m Q wbh vm 88

93 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb `Lv `evi c i gwnjviv h _ó `ix Z eª vk ^v K `ª G m Q gwnjv `i Î G cv_ K wqj 52 w`b Ges cyi l `i Î 49 w`b RÛvi I h²v ivm m ú K mvgvwrk aviyv me jv dvkvm MÖ c Av jvpbvb h²v K cövyniykvix ivm wn m e wpwýz K i Q dvkvm MÖ c Ask bqv ewkifvm bvix I cyi l D j L K i Q h, cyi l `i P q gwnjvivb ewk SuywKc~Y Ae v b i q Q we klz g q `i we qi mgq G SuywK AviI e o hvq dvkvm MÖ c Ask bqv gwnjviv ` pfv e wek vm K i h, cwiev i Lvev ii Amg e Ub Zv `i ^v i Dci bwzevpk cöfve d j, ZvB cyi li P q bvix `i h²v iv M Avµvš nevi SuywK ewk _v K cyi li Zzjbvq gwnjv `i ^v I cywógvb ek Lvivc cyi li Zzjbvq ^í msl K gwnjv k vmkórwbz iv M wpwkrmv mnvqzv MÖnY K i gwnjv `i kvixwik Kó cyi li Zzjbvq fqven n q _v K kvixwik K ói g a Kvwk gwnjv `i g a AeY bxq hš Yvi m~îcvz NUvq kvixwik `ye jzv wb qb gwnjv `i M n vwji KvRKg K i h Z nq ewkifvm ÎB ^vgxiv Zv `i x `i h²v wpwkrmvq Awb QyK _v K Ges x `i wpwkrmvi Rb ev ci evwo cvwv q `q dvkvm MÖ c Ask bqv gwnjviv ` pfv e wek vm K i h, cwiev i Lvev ii Amg e Ub Zv `i ^v i Dci bwzevpk cöfve d j h²vµvš cyi li wpwkrmvq cwiev ii gwnjviv hzlvwb cövavb `q, gwnjv `i wpwkrmvq cyi liv Zgb Drmvn eva K i bv ewkifvm ÎB ^vgxiv Zv `i x `i h²v wpwkrmvq Awb QyK _v K Ges x `i wpwkrmvi Rb ev ci evwo cvwv q `q j ve iuix Z h²v cix vi Î Ges DOTS Kvh µ g mevcö`vbkvixiv, we klz cyi liv bvix I cyi l ivmxi Î evqwepvi K i _v K G Î cyi livb ewk cövavb cvq GgbwK DOTS Kvh µ g bvix mevcö`vbkvixivi bvix `i mv _ GKB AvPiY K i 1998 _ K 2000 wbh vm 89

94 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb ch š mg q h²v wbqš Y Kg m~wpi AvIZvq mvwe K Av ivm jv fi nvi 5.3 kzvsk e w cvq Ges mvwe K g Zz nvii n«vm cvq M elyvjä wm vš mg~n h²v wpwkrmvi gvb I Av ivm jv fi Î AMÖMwZ n ji G Kg m~wpi wewfbœ Î RÛviMZ cv_ K we` gvb i q Q ZvB G Î RÛviMZ mgzv wbwðz Kivi cö qvrb i q Q wm vš bevi Î bvix `i D Ø Mi welq jv KwgDwbwUwfwËK h²v wbqš Y Kg m~wpi Aš fy ³ Ki Z n e KweivR, cwiev ii m`m, AvZ xq I emikvwi Lv Zi mgš^ q GKwU buiqvk M o Zzj Z n e G ai bi vqx buiqv K i gva g h²vi j Y `Lv w` q Q Ggb ivmx `i we klá wpwkrmk `i Kv Q cvvv bv m eci n e mvgvwrk Kj ¼i fq wpwkrmv MÖn Yi Î wej ^i m wó K i ZvB h²v m ú K wbqwgz I h_vh_ wk v cö`v bi gva g ivmx K Ges GKB mv _ mgvr K m PZb Kiv h Z cv i mycvwikmg~n 1. h²v ivmxmn mgv Ri A b KB GUv Rv bb bv h, 4 _ K 8 mßv ni wpwkrmvi c i h²v Avi Quvqv P _v K bv h²v ivm m ú K h_vh_ Áv bi Afve mvgvwrk mgm vi m wó K i Ges ivmxi g b mvgvwrk Kj ¼i fxwz evwo q `q ZvB, mkj mevcö`vbkvix K RÛv ii Dci we kl i Z w` q G we kl welqwui Dci wk v cö`vb Ki Z n e 2. mvgvwrk Kj ¼i fxwz hv Z wpwkrmv mev bevi cö qvrb wejw ^Z bv Ki Z cv i mrb ivmxmn mvgvwrk ch v q m PZbZvg~jK wk v cö`vb Ae vnz ivl Z n e 3. h²v wbqš Y mgvrwfwëk Kvh µg MÖn Y bvixwelqk Bmÿ jv K cövavb w` Z n e gwnjv `i myweav cö`vb, wm vš bevi AwaKvi, wk wb K hvevi Rb ^vgx K ev Nwbó KvD K m½x wn m e cviqv, hvbevn bi I A_ bwzk myweav Ges M n vjxi Kv Ri evsv Kgv Z wbh vm 90

95 RÛvi I h²v Kwig I Ab vb h_vh_ mn hvwmzv cvevi AwaKvi mswk ó `i evsv bvi gva g wbwðz Ki Z n e 4. we` gvb vbxq, AvÂwjK I RvZxq ch v qi bvix msmvbmn mykxj mgvr K bvixi ^v mev cvevi AwaKvi wbwðz Ki Z n e bvixi ^vaxbfv e Pjv divi AwaKvi, wbr ` ni Dci AwaKvi, wewfbœ ^v mev cvevi vb jv Z hvevi AwaKvi cöwzôv Ki Z m PZbZv e w Ki Z n e mgv Ri wewfbœ ch v q BwZevPK cöfve we v ii gva g bvixi cöwz ms e`bkxj ^v mev wbwðz Ki Z n e wbh vm 91

96 wbh vm 2005 m Þ ^i;15:92-98 eª vk evsjv ` ki knivâ j Ges cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvq i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic dvinvbv nvmxb, Bd ZLvi Kv mg, Gm Gg wrqvdwïb nvq`vi I GBP K Gg BDmyd SuywKc~Y Rb Mvôx K Aš fy ³ K i cöwzwbwaz kxj DcvË cvevi Rb G RwicwU Kiv nq knivâ ji ew Ges Aew GjvKv I cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvi Kvb mv cöwzk DcvË G Rwi ci c~ e Rvbv wqj bv evsjv ` ki kni GjvKv I cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvq wewfbœ eq mi Q j- g q `i g a Av_ -mvgvwrk, RbwgwZ msµvš I e w³mz ˆewk ó i mv _ i³ ^ízvi m úk i q Q wk bv Zv Rvbvi Póv Kiv nq i³ ^ízv ez gvb we k i Ab Zg Rb ^v MZ mgm v i³ ^ízv n Q Ggb GKwU Ae v hlb i ³i jvwnz KwYKvq wn gv M vweb-gi gvîv wbw` ó eqm I wj ½i cö vc U mywbw` ó mxgvi wb P Ae vb K i wek ^v ms vi mv cöwzk GK cwimsl v b `Lv hvq h, we k i RbmsL vi cövq 40% i³ ^ízvq Avµvš G `i g a 90% n Q Dbœqbkxj ` ki `w Y Gwkqvq i³ ^ízvi e vckzv we klfv e j Yxq i³ ^ízvi eûwea KviY we` gvb i q Q, Gi g a jšnrwbz ^ízv me P q ewk `L Z cviqv hvq Ab vb i Z c~y KviYmg~n n Q dwjk Gwm Wi ^ízv, g v jwiqv, GBWm, wn gv M vwebrwbz Î wu-i Aš f y³ n Q Anaemia prevalence survey of urban Bangladesh and the rural Chittagong Hill Tracts 2003 kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 92

97 i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic-2003 nvmxb I Ab vb _jv mwgqv Ges cirxex msµgy i³ ^ízv e w³i mgmö Rxeb K cöfvwez Ki Z cv i mvaviyz zjmvgx wkï I Mf ezx gv q `i Î i³ ^ízvi cöv`yf ve ewk `L Z cviqv hvq KviY wkï `i kvixwik e w I Mf ezx gwnjv `i jšnrwbz Pvwn`v Zzjbvg~jKfv e ewk _v K jšnrwbz NvUwZ Ges i³ ^ízv Mf Kvjxb mg q bvbvikg NUbvi Rb w` q _v K, hgb AKvj cöme, cömekvjxb RwUjZv, cöm ei mgq `xn vwqz niqv, Kg IR bi wkï Rb niqv I cömekvjxb mg q wkï g Zz gv q `i jšnrwbz NvUwZ _vk j wkï `i jšn ^ízvrwbz mgm v `Lv `q Ges wkïkv j I ˆkk e Zviv i³ ^ízvq fv M jšnrwbz NvUwZ _vk j msµvgk iv Mi Î wkï `i ivm cöwz iva gzv n«vm cvq mswk ó cwk mâvjb wejw ^Z nq Ges eyw I gvbwmk wekvki evavcövß nq ciez x Rxe b jšnrwbz NvUwZ Ges i³ ^ízv Kgv bv M ji gvbwmk I eyw wfwëk wzi avivwu jšnrwbz NvUwZ _vk j msµvgk iv Mi Î wkï `i ivm cöwz iva gzv n«vm cvq jšnrwbz NvUwZ Ges i³ ^ízv Kgv bv M ji gvbwmk I eyw wfwëk wzi avivwu i qb hvq Ges G Ae vi Kvb cwiez b nq bv i qb hvq Ges G Ae vi Kvb cwiez b nq bv wk kvi-wk kvix `i hlb kvixwik e w N U Ges wk Y cöwµqv P j ZLb i³ ^ízvi Kvi Y Zviv SuywKc~Y Ae vq _v K i³ ^ízv eyw i gvbwmk wekvk, cwkmz Kvh m úv`b gzv, wk v Î mvdj AR b, kvixwik gzv Ges Kvh m úv` b Aïf cöfve d j wk kvix g q `i Î gvwmk ïi nevi mv _ mv _ hlb `ª Z kvixwik wekvk N U ZLb Lv` Pvwn`v e w cvq Ges G Ae vq cywói Afve Ges i³ ^ízv `Lv `q ciez x Rxe b G jšnrwbz ^ízv I i³ ^ízv cörbb Kvh vejxi wzmvab K i cöviw Kfv e 1960 mv ji ïi _ K 2002 mvj ch š wewfbœ ch v q i³ ^ízvi Ae v m ú K AeMZ niqvi Rb Rwic Kvh cwipvwjz n q Q Z e Gme Rwi ci bgybv msl v wqj QvU Ges Zv KejgvÎ MÖvgxY GjvKvq mxgve wqj cve Z PÆMÖvg G ai bi Rwic Kv Ri evb i wqj evsjv ` ki knivâ ji me ew GjvKv jv Gme Rwi ci AvIZvq bv Avmvq Gme Rwic K cªwzwbwaz kxj ejv hv e bv wbh vm 93

98 i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic-2003 nvmxb I Ab vb SyuwKc~Y Rb Mvôx K Aš fy ³ K i cöwzwbwaz kxj DcvË msmö ni D Ï k ez gvb RwicwU nv Z bqv nq SuywKc~Y Rb Mvôxi AvIZvq wqj Mf ezx gwnjv I cöm~wz gv, Mf ezx I cöm~wz bq Ggb gwnjv, 5 eq ii Kgeqmx wkï Ges wk kvi-wk kvix fšmwjk GjvKvi AvIZvq wqj knivâ ji ew GjvKv Ges kn ii Aew GjvKv I cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKv D j L h, Gme GjvKvi Kvb mv cöwzkzg DcvË G Rwi ci Av M Rvbv wqj bv M elyvi D Ïk mg~n K. G M elyvi D Ïk wqj evsjv ` ki kni GjvKv Ges cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvq 6-59 gv mi wkky `i g a, eq ii wk kviwk kvix `i g a, Ges Mf ezx gwnjv I cöm~wz gv, Mf ezx I cöm~wz bq Ggb gwnjv `i (15-49 eqi) gv S i³ ^ízvi cö Kvc wby q Kiv L. G M elyvi Aci D Ïk wqj evsjv ` ki kni GjvKv Ges cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvq wewfbœ eqmx Q j- g qi g a Av_ -mvgvwrk, RbwgwZ msµvš I e w³mz ˆewk ó i mv _ i³ ^ízvi Kvb m úk Av Q wkbv Zv wbix Y K i `Lv i³ ^ízv Rwic XvKv, PÆMÖvg, ivrkvnx Ges Lyjbv wefv Mi 15wU ew GjvKv Ges 15wU Aew GjvKv Ges cve Z PÆMÖv gi wzbwu Rjvi MÖvgxY 15wU GjvKvq 2003 mv ji gvp gvm _ K g gvm ch š i³ ^ízvi Dci Rwic Pvjv bv nq G Rwi ci DcvË wwrvbb cöyqb, bgybvqb Ges Lvbv jvi ZvwjKv cö wzi KvRwU K i Q evsjv `k cwimsl vb ey iv (wewegm), KvwiMix mnvqzv cö`vb K i Q mv f A vû wimvp, gvvch v qi MYbvKvix wb qvm`vb I cªwk Y, DcvË msmön I DcvË wjwce KiY, DcvË we k ly Kiv Ges Lmov wi cvu jlvi KvR K i Q eª vk G Rwic Kv Ri Rb Avw_ K Ges KvwiMix mnvqzv w` q Q BDwb md knivâ j 6-59 gv mi 861 Rb wkï, eqi eqmx 1,341 Rb wk kvi-wk kvix, 500 Rb Mf ezx gwnjv, 665 Rb cöm~wz gv Ges 884 Rb Mf ezx Ges cöm~wz bb Ggb gwnjv G Rwi ci wbh vm 94

99 i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic-2003 nvmxb I Ab vb AvIZvfy³ wqj cve Z PÆMÖv gi 6-59 gv mi 462 Rb wkï, 631 Rb wk kvi-wk kvix, 368 Rb Mf ezx gwnjv, 436 Rb cöm~wz gv Ges 419 Rb Mf ezx bb Ggb gwnjv G Rwi ci Aš fy ³ wq jb knivâ j Ges cve Z PÆMÖvg wb q Rwic AvIZvfy³ gvu bgybv msl v `uvovq 6,567 Rb i ³ wn gv M vwe bi gvîv Mf ezx I 5 eq ii Kg eqmx wkï `i Î 110 MÖvg/wjUvi Kg n j, eqi eqmx wkï, cöm~wz gv I 15 eq ii ewk gwnjv `i Rb 120 MÖvg/wjUv ii Kg Ges 15 eq ii ewk cyi li Î 130 MÖvg/wjUv ii Kg n j i³ ^ízv i q Q e j g b Kiv nq wn gv M vwe bi gvîv 70 MÖvg/wjUvi-Gi wb P n j Zv me Rb Mvôxi g a gvivz K i³ ^ízvi wb ` kbv `q knivâ j i³ ^ízvi e vckzv ez gvb Rwic _ K `Lv hvq h, evsjv ` ki knivâ j i³ ^ízvi e vckzvi m e v P nvi n Q 6-59 gv mi wkï `i g a 56%, Mf ezx gwnjv `i g a 41%, cöm~wz gwnjv 36%, Mf ezx bb I cöm~wz bb Ggb gwnjv 33%, wk kvix 29% Ges wk kvi 17% 6-59 gvm eqmx wkï `i g a gvivz K i³ ^ízv wqj 2 _ K 3 % i³ ^ízvi Dcw wz 6-11 gvm eqmx ev Pv `i g a me P q ewk `L Z cviqv hvq 84%, gv mi wkï 68%, Ges eqm e w i mv _ G nvi n«vm cvq i³ ^ízvi Dcw wz g q `i Zzjbvq (53%) mvgvb ewk wqj 6-59 gvm eqmx Q j `i g a (58%) wk kvi-wk kvix `i g a Aek wk kvix `i Î i³ ^ízv (29%) wk kvi `i P q Zvrch c~y fv e ewk wqj (17%) i³ ^ízvi Dcw wz Aew GjvKvi P q ew GjvKvq ewk wqj knivâ ji Aew GjvKvq cuvp eq ii Kg eqmx wkïi i³ ^ízvi cöeyzv Zvi evevi ckv, gv qi eqm, gv qi wk vmz Ae vb Ges Lvbvi A_ bwzk Ae vi mv _ m úwk Z kn ii ew GjvKvq G m ú K i Kvb cöfve `Lv wbh vm 95

100 i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic-2003 nvmxb I Ab vb hvq bv ew Ges Aew Dfq GjvKvi evmm n wbg vy mvgmöx (Qv` I `qvj) wkïi i³k~b Zvi Dci Zvrch c~y cöfve i³ ^ízvi Dcw wz Aew d j Le Kvq ev Kg IR bi Q jiv DbœZ GjvKvi P q ew GjvKvq cywó cviqv Q j `i P q ewk i³ ^ízvq ewk wqj fv M g q `i Î GgbwU `Lv hvq wb cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvi Rb Mvôx Z i³ ^ízv cve Z PÆMÖv gi MÖvgxY GjvKvq 6-59 gvm eqmx wkï `i g a i³ ^ízv me P q ewk 62% `L Z cviqv hvq, Gici i q Q Mf ezx gwnjv 49%, wk kvix g q 46%, cöm~wz gv 43%, wk kvi Q j 40% Ges Mf ezx I cöm~wz bb Ggb gwnjv 35% GLv b knivâ ji Zzjbvq gvivz K i³ ^ízv `L Z cviqv hvq 6-59 gv mi wkï `i g a G nvi wqj m e v P 3.2%, Gic ib i q Q Mf ezx bb Ggb gwnjv 1.8% Ges wk kvi-wk kvix 1.6% cve Z PÆMÖv gi 6-11 gv mi ev Pv `i g a i³ ^ízvi Dcw wz 90%, Gici i q Q gv mi wkï 75% Ges eq mi mv _ G nvi n«vm cvq Z e 6-59 gvm eqmx Q j `i Î 65% I g q `i Î 59% i³ ^ízv `L Z cviqv M Q cve Z PÆMÖv gi wkï `i g a i³ ^ízvi KviYmg~n knivâ ji Aew GjvKvi KviY jvi mv _ mv` k c~y Z e gv qi wk vmz hvm Zvi mv _ cve Z PÆMÖv g eš ag vej ^x I Avw`evwm Rb Mvôxi g a i³ ^ízvi cö Kvc ewk i³k~b Zvi Kvb Zvrch c~y m úk `L Z cviqv hvqwb cve Z PÆMªv g i³ ^ízvi mv _ ag Ges RvwZmËvi ek fv jv GKUv m úk j Kiv M Q eš ag vej ^x Ges Avw`evwm Rb Mvôxi g a i³ ^ízvi cö Kvc ewk `L Z cviqv hvq mwvk cywó cövß Q j `i Zzjbvq, Kg IR bi Q j `i i³ ^ízvq Avµvš nevi cöeyzv ewk _v K wbh vm 96

101 i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic-2003 nvmxb I Ab vb mycvwikmg~n cve Z PÆMÖvg I knivâ ji 6-59 gvm eqmx wkï Ges Mf ezx gv Ges cve Z PÆMÖv gi wk kvi-wk kvix `i g a i³ ^ízv GKwU gvivzœk Rb ^v mgm v wn m e we` gvb i q Q we klz `yõeq ii Kg eqmx wkï Ges Mf ezx gwnjv `i g a i³ ^ízvi cö Kvc me P q ewk i³ ^ízvi e vckzv Ges ez gvb I fwel r Rb Mvôxi ^v I DbœwZi c _ cöwzeükzvi Kvi Y evsjv ` k ^v I cywó cöwzôvbmg~n K i³ ^ízv cöwz iva I wbqš Y AMÖvwaKvi wfwë Z Kvh Kix e e v MÖnY Ki Z n e evsjv ` k i³ ^ízvi nvi Kwg q Avb Z wb gœv³ mycvwikmg~n AbymiY Kiv h Z cv i: 1. cve Z PÆMÖv gi Avw`evwm Rb Mvôxi g a i³ ^ízv `~i Ki Z we kl Kg m~wp MÖnY Ki Z n e 2. evsjv ` k i³k~b Zvi cöavb KviY jv wby q mgwš^z Ges m ú~ik KŠkjmg~n cö qvm Ki Z n e Avqib-dwjK GwmW Jla mieivn, K wgi Jla mieivn, g v jwiqv cöwz lak wpwkrmv cö`vb G KŠk ji Aš fy ³ Ki Z n e Avqi bi ^ízv I i³ ^ízvi cöwz iva I wpwkrmvq AvBwcGBPGb-Gi MvBWjvBb AbymiY Ki Z n e G Î Avqibmn Ab vb Avek Kxq cywó Dcv`vb Lv` mvgmöxi Aš fy ³ Ki Z n e 3. i³ ^ízv `~ixkiy Kg m~wp Z cövavb w` Z n e 6-23 gvm eqmx wkï `i, Mf ezx gwnjv `i Ges wzb gvm ch š cöm~wz gv q `i 4. `yõeq ii Kg eqmx wkï `i we kl hzœ wb Z n e QvU ev Pviv Avqib U ve ju wmj Z cv i bv GQvov Avqib wmiv ci `vg ewk niqvq Ges Zv msi Y I wewje Ub Sv gjvc~y e j Avqib Ges Ab vb Avewk K wbdwuª q U mg Sprinkle ev Pv `i `qv h Z cv i i³ ^ízv `~ixki Y 5. Mf ezx gwnjv Ges cöm~wz gv q `i Rb Avqib dwjk GwmW e U bi we` gvb e e v K Av iv MwZkxj Ki Z n e cömekvjxb mev cö`vbkvix wk wbk jvi gva g wbh vm 97

102 i³ ^ízvi e vckzvi Dci cwipvwjz Rwic-2003 nvmxb I Ab vb 6. i³ ^ízv cöwz iva I wbqš Y Rbmvavi Yi AvPiYMZ cwiez b msµvš cöpviyv Kvh µg MÖnY GKvš fv e cö qvrb bxwzwba vik, mvwf m cö`vbkvix, mgv Ri bz vbxq, KwgDwbwUwfwËK msmv b, wk kviwk kvix Ges mš vbavi Y m g gwnjv `i G cöpviyvi AvIZvq Avb Z n e 7. hme mvgvwrk I mvs wzk Af vm i³ ^ízv K cöfvwez K i Zv `~i Kivi Póv Ki Z n e hgb- evj weevn, mvgvwrk ixwzbxwzi Kvi Y g q `i Lvev ii cwigvy I Yv Y gvbm Z bv niqv, wkïkªgmn A ^v Ki Kv Ri cwi ek Ges GBPAvBwf/GBWm msµgy 8. cö qvrb ev a cöv qvwmk M elyvi gva g i³ ^ízv cöwz iv a Ges wbqš Y bzzb Kvh Ki c wzi D veb Kiv h Z cv i 9. ` ki i³ ^ízv msµvš Ae v Rvb Z Ges Gi DbœqbK í 3-5 eqi Aš i Aš i RvZxq wfwë Z i³ ^ízv Rwic cwipvjbv Kiv wbh vm 98

103 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk cöexy `i cöv_wgk ^v mev Dbœqb cökí kxl K ebmjvbb Rwic 2003 Gi djvdj ˆmq` gvmy` Avn g`, G K Gg gvmy` ivbv I Rwibv bvnvi Kwei evsjv ` k cöexy `i cöv_wgk ^v cwiph vi Î mikvwi ev emikvwi ch v q Zgb Kvb e e v bb G ebmjvbb Rwi ci Z_ msmön Kiv nq 2003 mv j Puv`cyi Rjvi Puv`cyi m`i I kvnvivw Dc Rjv _ K cöexy cyi l `i Zzjbvq gwnjv `i ^v MZ I Rxebhvc bi gvb Lye Lvivc evsjv ` k cöexy `i msl v w`bw`b e w c ji cöexy `i cöv_wgk ^v cwiphv i Î mikvwi ev emikvwifv e Zgb Kvb e e v bb weivrgvb Ae vi K_v we epbv K i 2002 mv j BD ivcxq Kwgk bi Avw_ K mn hvwmzvq MÖvg GjvKvq cöexy Rb Mvôxi ^v welqk RxebhvÎvi gvb Dbœq bi j GKwU M elyv cökí nv Z bqv nq Abyiƒc M elyv wf qzbv gi MÖvgv ji cwipvwjz nq M elyvi D Ïk n jv ^í Li P cöwz ivag~jk ^v Kg m~wp wpwýz Kiv hv wk bv cöexy Rb Mvôxi cöv_wgk ^v mev e e vi Dbœq b mnvqk n e G D Ï k cöv_wgk ^v e e vi AeKvVv gv jv K Kv R jvmv bvi cvkvcvwk cwievi I KwgDwbwUi m`m `i mwµq AskMÖn Yi D ` vm MÖnY Ki Z n e Primary healthcare in later life (PHILL): improving services in Bangladesh and Vietnam baseline survey 2003 kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) mvi-ms c K i Qb G K Gg gvmy` ivbv wbh vm 99

104 cöexy `i cöv_wgk ^v mev Avn g` I Ab vb evsjv ` k eª vk, wf qzbv g nj_ ª vwuwr I cwjwm Bbw wudu, myb W b K v ivwjýkv Bbw wudu Ges hy³iv R i B A vswjqv wek we` vj qi hš_ D ` v M wzb eqie vcx G wbix vagx M elyv cökíwu ev evwqz n Q D³ cök íi g~j Kg m~wp m~wpz niqvi cöv v j AÎ M elyv GjvKvq GKwU ebmjvbb Rwi ci KvR m úvw`z nq G Rwi ci g~j D Ïk wqj Kg m~wp m~wpz niqvi c~ e wewfbœ wel q we kl K i cöexy `i ^v MZ Ae v, ^v welqk Ávb, g bvfve I ^v cwiph vi Af vm BZ vw` wel q cöexy `i Ae v m ú K Rvbv ciezx Z hv Z K i ebmjvbb Rwi ci Z _ i mv _ Zyjbv K i Kvh µg MÖn Yi d j cöexy `i cöv_wgk ^v mevi Î wk ai bi cwiez b mvwaz n jv Zv cwigvc Kiv hvq, we klz ^v welqk RxebhvÎvi gvb Dbœq bi Î Pvù cyi Rjvi Puv`cyi m`i I kvnvivw Dc Rjv _ K ebmjvbb Rwi ci Z_ msmön Kiv nq 2003 mv j G `yõwu Dc Rjvi g a Pvu`cyi m`i Dc Rjv K Kg m~wpfy³ GjvKv Ges kvnvivw Dc Rjv K Kg m~wp ewnf ~Z GjvKv wn m e wbav iy Kiv nq ebmjvbb Rwi ci Z_ _ K `Lv hvq h, Av_ -mvgvwrk Ae vi w`k _ K `yõwu GjvKvi cöexy `i g a Zgb Kvb cv_ K bb Z e ˆeevwnK Ae vi Î `Lv hvq h, cöexy cyi l `i ewkifvmb ez gv b weevwnz, c vš i cöexy gwnjv `i Î ewki fvmb weaev M vw ªK, D P i³pvc, cörbbz š i AmyL I Wv q ewummn bvbvwea `xn gqv`x AmyLwemy L cöexyiv Avµvš nb Gi g a ek wkqy AmyL Awbivgq hvm wkš wbqš Y hvm, hgb D P i³pvc I Wvqv ewum AwaKvsk cöexy jvkb (62%) Kvb bv Kvb Amy L Avµvš cövq 80% cöexyb fym Qb ev Zi mgm vq GQvov M vw ªK, D P i³pvc, cörbbz š i AmyL I Wv q ewummn bvbvwea `xn gqv`x AmyLwemy L cöexyiv Avµvš nb Gi g a ek wkqy AmyL n Q Awbivgq hvm wkš wbqš Y hvm, hgb - D P i³pvc I Wvqv ewum AwaKvsk cöexy jvk AmyLwemy L fym ji D j L hvm msl K Gi Rb Kvb wpwkrmv bbbv ev wb RB wb Ri wpwkrmv K i _v Kb wbh vm 100

105 cöexy `i cöv_wgk ^v mev Avn g` I Ab vb Avi hviv evb ii wpwkrmv bb Zv `i ewkifvmb wpwkrmv wb q _v Kb vbxq ^v mev cö`vbkvix Ges wpwkrmk `i KvQ _ K hv `i AwaKvs kib Kvb cövwzôvwbk cöwk YB bb cöexy `i Rxebhvc bi gvb wby qi Rb 6wU welq h_v: ^v, gvbwmk, mvgvwrk, ag xq, A_ bwzk I cwi ekmz Ae vi Dci Z_ msmön Kiv nq `Lv hvq h, ag xq Ges cwi ekmz Ae v e ZxZ Ab vb 4wU wel q Zv `i Ae v Zgb fvj bq Avevi cyi l `i Zyjbvq gwnjv `i ^v MZ I Rxebhvc bi gvb ek Lvivc G ebmjvbb Rwic _ K cövß djvd ji wfwë Z wkqy mycvwikgvjv cöyqb Kiv nq hv cöexy `i cöv_wgk ^v mev Dbœqb cök íi Kg m~wp wn m e M nxz nq, hgb cöexy `i cöv_wgk ^v m úwk Z m PZbZv m wó, ^v e e vcbv I ^v welqk mevhzœ wel q cöexy e w³, wk kvi-wk kvix I cwiev ii m`m `i ` Zv e w Ges ^v mevq wb qvwrz mikvwi Ges emikvwi Kgx `i ^v welqk cöwk Yi gva g ckvmz ` Zv e w I cöexy `i ^v wel q m PZb K i Zvjv wbh vm 101

106 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk evsjv ` k ^v Î mgzv Ae jvkb: evsjv `k nj_ BKz BwU IqvP (wegbpbwwe D): Rwic ˆmq` gvmỳ Avn g`, AveŸvm fu~bqv, G KGg gvmỳ ivbv, Ave`yj v nj nv`x, wmwgb gvngỳ, Avãym mvjvg I Avn g` gvkzvk ivrv PŠayix ^v mev cvevi Î fšmwjk GjvKv, Lvbvi Av_ -mvgvwrk Ae v wj½mz ˆel g i Kvi Y wkqz cv_ K `L Z cviqv hvq cve Z GjvKvq Avwš K ivm mgzj GjvKvi P q ewk `L Z cviqv M Q kn ii ew evmx gvbyliv MÖv gi Zzjbvq Mf Kvjxb I cömekvjxb mev cövwßi Î cöwk YcÖvß I ` wpwkrm Ki mev cvb Ges mikvwi ^v K `ª jvi myweav ewk bb Bangladesh Health Equity Watch (BHEW) n Q GKwU evsjv `kx D ` vm hvi gva g `Lvi Póv Kiv nq ` ki ^v cwiw wzi Dbœqb n Q wkbv Ges G Dbœqb me kªyxi gvby li g a mgvbfv e n Q wkbv GKwU Avš R vwzk D ` vm _ K BHEW-Gi DrcwË wewfbœ ` ki ^v Ae vi µgea gvb Amvg Zvi cö vc U 1996 mv j M elk `i GKwU z`ª `j Global Health Equity Initiative bv g GKwU D ` vm MÖnY K ib BHEW n Q PviwU cöwzôv bi GKwU hš_ cöqvm - hviv evsjv ` k ^v mevi Dbœqb wb q wpš v-fvebv K i D j wlz PviwU cöwzôvb n Q evsjv `k cwimsl vb ey iv (BBS), evsjv `k BÝwUwUDU Ae Wfjc g U Monitoring the status of health equity in Bangladesh: the Bangladesh health equity watch survey 2002 kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 102

107 evsjv ` k ^v Î mgzv Ae jvkb Avn g` I Ab vb vwwr (BIDS), eª vk Ges Avš R vwzk D`ivgq M elyv K `ª (ICDDR,B) G M elyvi DcvË bqv n q Q eª v Ki ÔIqvP cö R±Õ _ K GLv b D j L h, ÔIqvP cö R±Õ n Q RbwgwZ I ^v e e v msµvš eª v Ki GKwU m viwf jbm ev Ae jvkb c wz G c wzi AvIZvq 90,000-Gi ewk gvbyl K Aš fy ³ Kiv n q Q G c wzi AvIZvaxb n Q evsjv ` ki `kwu MÖvgxY GjvKvi 85wU MÖvg, e nr g UªvcwjUb kn ii PviwU Q GjvKv Ges cve Z GjvKvi DcRvwZ Aaÿ wlz cuvpwu Q GjvKv cökœc Îi gva g 2002 mv ji GwcÖj I g gv m G M elyvi Rb DcvË msmön Kiv nq mvaviy RbwgwZK Ges Av_ -mvgvwrk Z_ vejx cvevi Drm wq jb Lvbvi cöavb ^v msµvš Ab vb wel q Z_ cö`vb K ib Lvbv cöav bi x A_ev Rwic PjvKvjxb mg q Dcw Z cwiev ii h Kvb gwnjv m`m whwb Lvbvi ^v msµvš wel q IqvwKenvj wq jb G M elyvq fšmwjk GjvKv, Lvbvi Av_ -mvgvwrk Ae v Ges wj½mz ˆel g i Kvi Y KwZcq cv_ K `L Z cviqv hvq AÂjMZ cv_ K M elyvi AvIZvaxb Lvbv jv fšmwjk Ae v bi cöw Z ^v mev cvevi Î D j L hvm cv_ K wb ` k K i mgzj GjvKvi P q cve Z (ev `ieb) GjvKvi cövwš K Ae v bi Kvi Y GLv b AwZ `wi`ª Lvbvi msl v A bk ewk GKB mv _ mv izvi nvi, ckvmz Ae v, wkï `i cöwz lak cö`vb, Rb wbqš Y e e vmöny, Mf Kvjxb I cömekvjxb mev cövwßi my hvm myweav Ges mikvwi vqx ^v K `ªi myweav cviqv AcÖZzj ejv P j cve Z GjvKvq Avwš K ivm mgzj GjvKvi P q ewk `L Z cviqv M Q cve Z GjvKvi cvwb I cqtwb vkb e e vi ek Lvivc hv GLvbKvi Awaevmx `i ^v MZ Ae vq bwzevpk cöfve d j wbh vm 103

108 evsjv ` k ^v Î mgzv Ae jvkb Avn g` I Ab vb Ab `yõwu mgzj GjvKvi cöw Z cve Z (ev `ieb) GjvKvq BwcAvB Kg m~wp I Rb wbqš Y mvgmöxi e envi AcÖZzj wqj Amy Zvi ewkifvm ÎB GLvbKvi gvbyl wb Riv wb Ri wpwkrmv K ib Z e Gi KviY GB bq h Zviv AvaywbK G jvc vw_k wpwkrmvi cöwz weiƒc g bvfve cvly Ki Qb eis mikvwi ^v myweav cövwßi AmyweavB Gi Rb `vqx `Lv M Q h, 60% ÎB Gme ^v K `ª cve Z evmx `i MÖvg _ K cövq 3 wk jvwguvi `~ i Aew Z mgzj A ji MÖvgxY Ges kni GjvKvq (XvKv) cv_ K `L Z cviqv M Q, Z e Zv cve Z (ev `ieb) GjvKvi g Zv Zxeª bq XvKvi ew evmx gvbyliv MÖvgxY gvbyl `i Zzjbvq Mf Kvjxb Ges cömekvjxb mev cövwßi Î cöwk YcÖvß I ckvmzfv e ` wpwkrmk `i mev cvb Ges mikvwi ^v K `ª jvi myweav Zviv ewk fvm Ki Z cv ib R i, wewfbœ ai bi e _v e`bv, c Ui AmyL M elyvfy³ GjvKvq ewk `Lv M Q Ab w` K kni GjvKvq (XvKv) R i I k vmkórwbz AmyL ewk `Lv hvq Pg ivm, Pv Li AmyL, Ges bvk-kvb I Mjvi ivm M elyvi AvIZvaxb Ab `ywu GjvKvi P q MÖvgv j ewk `L Z cviqv M Q Av_ -mvgvwrk cv_ K Av_ -mvgvwrk Ae vi cö vc U ^v mev MÖn Y cv_ K i gvîv ek úó GLv b m ú `i cwigvy ^v mev MÖn Y cöfve d j; we klz AwZ `wi`ª Lvbv jvi Î Amy Zvi Î AwZ `wi`ª Lvbv jv Kg LiP K i Ges ^ Qj Lvbv jv ewk LiP K i Lvbvi Av_ -mvgvwrk Ae vi cö vc U Amy Zvi Î AwZ `wi`ª Lvbv jv Kg LiP K i Ges ^ Qj Lvbv jv ewk LiP K i Amy Zvi gvkvwejvq KD wb RB wb Ri wpwkrmv K i, KDev cöwkw Z ev Aa cöwkw Z G jvc vw_k wpwkrm Ki mnvqzv bq GQvov Mf Kvjxb I cöme ciez x mev MÖn Y GgweweGm wpwkrmk Ges mikvwi ^v K `ªi civgk I MÖnY Kiv nq Ggb cv_ K Aek cöwz lak wukv bqvi ejvq wbh vm 104

109 evsjv ` k ^v Î mgzv Ae jvkb Avn g` I Ab vb Ges Rb wbqš Y mvgmöxi Î `Lv hvq bv Av_ -mvgvwrk Ae v Ges Lvbv cöav bi ckvmz Ae v Kx ai bi wpwkrmv MÖnY Kiv n e Zv wba vi Y h _ó cöfve d j Ab vb GjvKvi P q cve Z (ev `ieb) GjvKvq AvaywbK G jvc vw_k wpwkrmv MÖn Yi cöeyzv Kg Mixe Lvbv jv Z ^wpwkrmvi I Aa wkw Z G jvc v _i Kv Q hvevi cöeyzv ^ Qj Lvbvi P q A c vk Z ewk _v K M elyvq cövß Z_ _ K `Lv hvq h, weevwnz gwnjv `i g a (15-49 eqi eqmx) GK-Z Zxqvsk Mf Kvjxb ^v mev c q Q hv cömeciez x ^v mev MÖn Yi Î G Kev i GK-cÂgvs k b g G m Q cöme ciez x ^v mev cvevi Î gv qi eqm I Lvbvi Ae vb Zgb i Z c~y welq wqj bv Z e ^ Qj cwiev i cöme ciez x ^v mev MÖn Yi AbycvZ e w c q Q Mf Kvjxb I cöme ciez x ^v mev MÖn Yi wecix Z gv q `i Tetanus Toxoid MÖn Yi AbycvZ hgb ewk wqj Zgwb ^ Qj Lvbvi gv q `i ejv ZI G AbycvZ ewk `L Z cviqv hvq M elyvq `Lv hvq h, ewkifvm cöme ^vgxi evmvq n q _v K Ab w` K nv Z Mvbv K qkwu gvî cöme mikvwi nvmcvzvj ev ^v K `ª n q _v K 35 eq ii Kg eqmx bvix I XvKv kn ii evwm `v, ^ Qj Lvbvi gwnjvi cömekvr h Kvb mikvwi ^v mev K `ª Kiv nq ewkifvm cöme KvRB m úbœ nq cöwk Ynxb avîx Ges AwfÁ cöwz ekx ev AvZ x qi Øviv hme gwnjv 5 eq ii ewk mgq z j wm q Q ev ^ Qj Lvbvi evwm `v Zv `i Î ckv`vi avîx Øviv cömekvr Kiv bvi cöeyzv ewk `L Z cviqv hvq M elyvq ^v mev cvevi Î wj½mz ˆelg `L Z cviqv hvq d j gwnjviv iv M fv Mb ewk wj½mz ˆel g i Kvi Y cv_ K G M elyvq ^v mev cvevi Î wj½mz ˆelg `L Z cviqv hvq d j gwnjviv iv M fv Mb ewk, cöwz lak wukv MÖn Yi cöwzwu i Zviv AwZµg Ki Z cv ib bv Ges wb Ri wpwkrmv wb R KB wb Z nq wbh vm 105

110 evsjv ` k ^v Î mgzv Ae jvkb Avn g` I Ab vb Dcmsnvi ^vaxbzvi ci evsjv ` ki ^v Lv Z wbqz DbœwZ NU Z _v K, we klz wemz `k K Gi DbœwZ N U Q wbqwgz avivq ^vaxbzvi ci wkï g Zz i nvi (Infant mortality rate) Ges gvz g Zz i nvi (Maternal mortality rate) n«v mi Î wkqzuv DbœwZ N U Z e `L Z cviqv M Q h, mgv Ri myweav ewâziv ^v myweav cvevi Î mgv Ri Ab vb As ki Zzjbvq A bk wcwq q i q Q mvaviy gvby li RxebhvÎvi gvb GLbI Lye wbgœmvgx `vwi`ª mxgvi bx P ev Gi KvQvKvwQ emevmkvix gvby li Rb Dchy³ gvbm úbœ, mnrjf Ges djcö` wpwkrmv mev cuš Q `qv GKwU weivu P v jä ^v Lv Zi cö qvrbxq cybm V b Ges we` gvb Ae v m ú K bxwzwba vik I Kg m~wp ev evqbkvix `i AeMZ Ki Z cövgvwyk Z_ vw`i Dc vcb Lye Ri wi e vcvi Av jvp M elyv wi cvu wu G e vcv i D j L hvm Ae`vb ivl e cövß djvd ji cöavb w`k mikvwi ev GbwRI jvi ^v mev cövc Zv Ges cövc myweav MÖnY Kivi Î cve Z PÆMÖvg GjvKv n Q GKwU myweav ewâz GjvKv G M elyvwu h Kvb ai bi ^v mev MÖn Yi Î, we klz (AvaywbK G jvc vw_k) wpwkrmv MÖn Yi Î, ivmx `i Av_ -mvgvwrk Ae vi i Z K Zz j a i G M elyvwu Lvbv jvi Av_ -mvgvwrk Ae vi cöw Z ivmvµvš nevi m vebv, wpwkrmv c wzi aib Ges wpwkrmv LiP m úwk Z welq jv Zz j a i M elyvq `Lv hvq h, hw`i bvix I cyi li Amy Zvi nvi GKB ikg wqj, Z_vwc Lvbvi evb i ^v mev bevi cöeyzv bvix `i ejvq Kg wqj wbh vm 106

111 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ªi Dci cwipvwjz GKwU AbymÜvbx mgx v ˆmq` gvmy` Avn g`, kg mi Avjx Lvb I gv. ivbmyj nk Mixe gvbyl K gvbm úbœ ^v mev cö`v b Kg iz cuvpwu GbwRI K G M elyvq Aš f y³ Kiv nq MY ^v K `ª wb R `i wewfbœ evwywr K Kvh µ gi Avq _ K Zv `i vqx ^v K `ª jvi Rb 40-80% fzz wk w` Q gix vcm wk wbk mvmvbwu Mixe Ges SuywKc~Y Rb Mvôxi Rb cörbb ^v mev w` Q G ms vi Av qi cöavb Drm n Q GgAvi ev gvwmk wbqwgzkiy Gme vqx ^v K `ª Mixe `i Rb mvgvb Zg n ji gvbm Z ^v mev wbwðz K i G M elyvq KwZcq wbe vwpz emikvwi ms vi (GbwRI) vqx ^v K `ªi Kvh µg ch e Y Kiv nq Ges G ch e Y _ K cviqv Z _ i Av jv K eª vk ^v K `ª jvi ez gvb Kvh µg Ae vnz ivlv n e wkbv Zvi m ve Zv hvpvb Kiv nq Av iv wbw` ófv e ej Z M j, ez gvb M elyvi D Ï k wqj 4wU 1. wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª jvi Rb Avw_ K ms v bi cök wz, cwiwa Ges G K `ªi e q wbe vn m úwk Z welq jv AbymÜvb K i `Lv; Healthcare provision from static centres and the issue of self-financing: an exploratory study of selected NGO health centres in Bangladesh kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2003) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 107

112 evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª Avn g` I Ab vb 2. wbe vwpz GbwRI jvi vqx ^v K `ª wk ai bi mev `qv nq, mev MÖnYKvix `i Kvi KvQ _ K KZ UvKv wd bqv nq Ges Gme ^v K `ª we` gvb my hvmmyweavi wel q Rvbv; 3. Gme ^v K `ª Avmv ivmx `i ev iv Mi mvwe K Ae v Ges hme mvwf m ev mev cö`vb Kiv nq, Zv wb q ivmxiv KZUzKz mš ó Zv AbymÜvb Kiv; 4. G M elyvq wbe vwpz GbwRI jvi we` gvb ^v mev Kvh µg _ K cviqv AwfÁZvi Av jv K eª vk ^v K `ª jvi (my ^v ) ez gvb ^v mev Kvh µg Ae vnz ivlv n e wkbv m m ú K wm vš bqv Mixe gvby li Rb gvbm úbœ ^v mev cö`v b Kg iz cuvpwu GbwRI K G M elyvq Aš f y³ Kiv nq GB GbwRI jv n Q: MÖvgxY e vsk, MY ^v K `ª (wr K), GbwRI mvwf m Wwjfvix cövmövg (GbGmwWwc), gix vcm wk wbk Ges `yt ^v K `ª (wwgm K) M elyvfy³ GbwRI jvi K `ªxq Awd m cöavb cöavb wel q Z_ msmön Kiv nq mv vrkvi MÖn Yi gva g KwZcq ^v K `ª gvv ch v q ch e Y Pvjv bv nq we` gvb mevi gvb I Pvjy my hvm-myweav hvpvb Ges Gme K `ª Avmv ^v mev MÖnYKvixiv mevi gvb wb q mš ó wkbv Zv mv vrkv ii gva g Rvbvi Póv Kiv nq cövß Dcv Ëi mvnv h Ab vb GbwRIÕi ^v K `ªi mv _ eª vk ^v K `ªi mvwf m cö`vb I myweavmg~ ni Zzjbvg~jK we k ly Kiv nq ^v mev Kg m~wp I Mixe RbMY wbe vwpz GbwRI jv g b K i, Mixe gvby li Rb ^v mev K cy wn m e MY Kiv hvq bv ^v K `ª jv cöv_wgk ^v mev cö`vb K i KwgDwbwUwfwËK Kvh µg K GbwRI jv g b K i, Mixe gvby li Rb mnvqzv hvmvq Mixe ^v mev K cy wn m e MY Kiv hvq gvbyl `i Rb Gme K `ª bv mikvwi ^v K `ª jv Z Kvw Z wkqzuv n ji gvb m úbœ mev memgq cviqv m e nq bv ^v mev wbwðz K i M elyvq cövß Z_ vejx _ K Rvbv hvq h, Gme ^v K `ªi mvnvh Qvov wbh vm 108

113 evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª Avn g` I Ab vb µgea gvb ^v mevi Pvwn`v c~iy Kiv Am e KviY mikvwi ^v K `ª jv Z Kvw Z mev memgq cviqv m e nq bv Avi ZvB Mixe `i Rb gvbm Z ^v mev cö`v b Gme K `ª K Acwinvh g b Kiv nq A_ vqb I ^v mev ^v K `ª jvi A_ vqb `yõwu Drm _ K n q _v K: 1. K `ª jv _ K Avw_ K mnvqzv cö`vb Ges 2. mevmönykvixi KvQ _ K wd MÖnY g~jabx Ges cwipvjbv e qi cöavb Ask ^v K `ª enb K i KLbIev wewfbœ `vzv ms vi mnvqzvq Ges KLbIev GbwRI jv Zv `i Avq- DcvR bg~jk LvZ _ K fzz wk cö`vb K i G mevlv Z MY ^v K `ª wb R `i wewfbœ evwywr K Kvh µ gi Avq _ K Zv `i vqx ^v K `ª jvi Rb 40-80% fzz wk w` Q D`vniY ^iƒc MY ^v dvg vwmdwuk vjm-gi K_v ejv hvq MY ^v i ^v mev Kvh µ gi g~j D Ïk wqj c viv gwwk `i gva g ^v mev cö`v bi GKwU D`vniY m wó Kiv G mev Kvh µg jv fi D Ï k cwipvwjz nqwb Ges GLbI ch š GLvZ _ K Avq Kiv Zv `i j bq mvaviyz MY ^v cwipvjbv e q (recurring costs) MYbv K i G ms vwu Zv `i me K `ªB Mixe gvbyl `i ^v mev Kg m~wp Z fzz wk cö`vb K i gix vcm wk wbk mvmvbwu Mixe Ges SuywKc~Y Rb Mvôxi Rb cörbb ^v mev w` Q G ms vi Av qi cöavb Drm n Q GgAvi ev gvwmk wbqwgzkiy msµvš mev cö`vb M elyvq `Lv hvq h, GgAvi _ K lvu kzvsk Avq nq wewfbœ kn i gix vcm-gi GgAvi mevi PvR wqj 400 _ K 700 UvKv ms vi GKwU gvî K `ª _ K Ri wi avîx mevmn wmrvwiqvb Kivi e e vi i q Q ivmx cöwz G Î 3 nvrvi UvKv K i bqv nq M elyv PjvKvjxb gix vcm wk wb Ki 44wU wgwb wk wbk, 10wU m v UjvBU wk wbk Ges 23wU civgk K `ª ^v mev cö`vb KiwQj ZBkwU wbh vm 109

114 evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª Avn g` I Ab vb K `ªi g a bqwu K `ªi kzkiv GKkfvM ev GKkfv Mi ewk LiP D V Av m AePqg~jK LiP (depreciation cost) QvovB ^v Kg m~wp Z A_ vq bi Aci GKwU Dcvq n Q ^v exgv MY ^v K `ª G e e vwu mvdj RbKfv e e envi Ki Q ^v Kg m~wp Z A_ vq bi Aci GKwU Dcvq n Q ^v exgv MY ^v K `ª G e e vwu mvdj RbKfv e e envi Ki Q cuvp i wewkó G ^v exgvi AvIZvq G m Q vqx ^v K `ªi Pvicv k Aew Z Lvbv jvi 35% cwievi G e e vq K `ªMy jvi A_ vq bi GKwU kw³kvjx wfwë ˆZwi n q Q MY ^v i vqx ^v K `ªi myweav MÖnYKvix 90% ivmxb n Q ^v exgv KvW avix evwl K wcöwgqvg wn m e cöwzwu cwiev ii Rb Zviv UvKv K i Rgv w` Q Ges KvW bevq b w` Q 20 UvKv ^v exgvi AvIZvfy³ ivmx `i c v_ jvwrk vj cix vi Rb Aí e q Ki Z nq Z e civgk wd eve` 10 UvKv Ges Ily ai we ji 33 kzvsk LiP w` Z nq MÖvgxY e vs Ki ^v mev Lv Z LiP D V Avmv (cost-recovery) nvi wcöwgqvgmn kzvsk Lvbvi m`m `i Rb Ges MÖvgxY e vs Ki m`m `i Rb ^v exgv KvW Pvjy i q Q MÖvgxY e vs Ki m`m cwiev ii Kgc QqRb m`m G myweav jvf Ki Z cv i G ^v exgvq m`m iv eq i wcöwgqvg wn m e 120 UvKv Ges Am`m iv 150 UvKv cö`vb K i Am`m iv (20-50%) ^v civg k i Rb 10 UvKv Ges MÖvgxY m`m iv 5 UvKv `q hv `i G ^v KvW bb Zv `i ^v civg k i Rb 50 UvKv w` Z nq M elyvq h welqwu úó n q D V Q ZvÕnj Mixe `i Rb ^v mev w` Z n j fzz wk Aek B w` Z n e M elyvq h welqwu úó n q D V Q ZvÕnj Mixe `i Rb ^v mev w` Z n j fzz wk Aek B w` Z n e KviY, Gme K `ª _ K ^v mev MÖnYKvixiv n Q Mixe, d j m ú~y wpwkrmv LiP G `i KvQ _ K bqv m eci bvi n Z cv i `Lv hvq h, vqx ^v K `ª jv wbh vm 110

115 evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª Avn g` I Ab vb cwipvjbvi LiP Zz j Avbvi Î (cost-recovery estimation) KejgvÎ cwipvjbv e qb (recurring cost) aiv nq KviY, ewkifvm ÎB GbwRI ev `vzv Mvôx jv g~jabx LiP K (capital cost) GKKvjxb wewb qvm wn m e g b K i vqx ^v K `ª vcbv Ges cö`ë myweavw` vqx ^v K `ªi vb wbe vpb wewfbœ wel qi Øviv wba vwiz nq vbxq Pvwn`v, i Zi cövk wzk wech q KLbIev K `ªi vb wbe vpb K cöfvwez K i A bk mgq Avevi vqx ^v K `ª vc b mvgvwrkfv e ev e w³mz ch v q Rwg Aby`vb cviqv hvq GbwRI jv KZ K cwipvwjz vqx ^v mev K `ªi vb wbe vpb KejgvÎ gybvdv jv fi D Ïk _ K cwipvwjz nq bv GbwRI cwipvwjz ^v K `ª jvi mev Kvh µg mikvwi ch v qi Avewk K mvwf m c v K Ri (ESP) Abyiƒc wqj gix vcm cörbb ^v Kw `ªK we kl mev, hgb: GgAvi, AvjUªvm bvmövwdmn Ab vb mev cö`vb K i ewkifvm ÎB ^v K `ª jv fvov Kiv evmvq cwipvwjz nq wkqz eo DbœZ mevi myweav I wpwkrmv hš cvwz mw¾z KwZcq vqx ^v K `ª c~y v½ nvmcvzv ji myweav w` q _v K hgb ÔMY ^v K `ªÕ I Ô`yt ^v K `ªÕ GbwRI hgb - MY ^v i wbr ^ vcbv i q Q wkqz ^v K `ª mvaviy ai bi j ve iuix cix vwbix vi myweav cö`vb K i MY ^v i i³ msmö ni Ges Ri wi mg q Zv e env ii myweav i q Q ewkifvm vqx ^v K `ªi GgweweGm Wv³vi, c viv gwwk, j ve iuix UKwbwkqvb i q Q M elyv _ K `Lv M Q, c viv gwwk ev d vwgwj I qj dqvi wfwrui-gi mv _ wwwmöavix wpwkrmk bv _vk j ivmx `i mev bevi nvi Kg nq DbœZ mevi myweav I wpwkrmv hš cvwz mw¾z KwZcq vqx ^v K `ª c~y v½ nvmcvzv ji myweav w` q _v K hgb ÔMY ^v K `ªÕ I Ô`yt ^v K `ªÕ wbh vm 111

116 evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª Avn g` I Ab vb wewfbœ GbwRI h wewfbœ ai bi ^v mev cö`vb Ki Q, Zvi cwi cöw Z e envikvixi Dci Av ivwcz wd wba vwiz nq G ÔwdÕ-i nvi Avevi wbf i K i mevmönykvix cwiev ii fšmwjk Ae vb I Zvi cwiev ii `vwi `ª i gvîvi Dci G Î GbwRI jvi Mixe m`m iv ^v mevq AMÖvwaKvi cvq mevmönykvix `i mš wó mev MÖnYKvix `i GKwU weivu Ask n Q Mixe A`wi`ª `i Gme ^v K `ªi mev MÖnY wbf i K i K qkwu wel qi Dci; hgb GgweweGm wpwkrm Ki Dcw wz, j ve iuix ev c v_jwrk vj my hvm-myweav BZ vw` Dcmsnvi KwgDwbwUwfwËK ^v Kvh µg K DrmvwnZ Ki Z vqx ^v K `ªi cö qvrb i q Q Gme K `ªi gva g Mixe `i Rb mvgvb Zg n ji gvbm Z ^v mev wbwðz Kiv hv Q hv bvbvb Kvi Y mikvwi ch v q memgq m eci nq bv Ri wi avîx mev I gvbm Z j ve iuix myweav ^v mev K `ªi vqx Z Ae`vb iv L Ges mgv Ri Kvw Z Pvwn`v c~i YI mnvqk nq GKRb GgweweGm wwwmöavix Wv³vi vqx ^v mev K `ª jvi myôz Kvh µg Ae vnz ivl Z we kl mnvqk n Z cv ib K `ªi Avkcv ki gvby li mv _ K `ª Kg iz c viv gwwk `i mšnv` c~y m úk _vk Z n e Ab vb GbwRI KZ K cwipvwjz ^v K `ªi Kvh µ gi mv _ Zzjbv Ki j eª vk ^v K `ªi Kvh µ g wkqz wgj I Awgj `Lv hvq wg ji g a i q Q Mixe gvby li Rb mev cö`vb, ^v K `ª fzz wk cö`vb, Avewk K mvwf m c v KR (ESP) Ges Ri wi avîx mev (wkqz we kl K `ª _ K) cö`vb BZ vw` Awg ji g a i q Q eª vk ^v K `ª jvi LiP D V Avmvi (costrecovery) wn m ei Î cv_ K eª vk G Î g~jabx LiP (capital cost) I K `ªxq Awd mi LiPI Aš fy ³ K i Gme LiP wn m e wb qb wbh vm 112

117 evsjv ` ki KwZcq wbe vwpz GbwRIÕi ^v K `ª Avn g` I Ab vb eª vk ^v mev K `ª jv m ú~y LiP Zz j Avb Z Pvq G Î ^v exgvi Abycw wz I eª vk ^v K `ª m ú K vbxq ch v q cöpviyvi AfveI `L Z cviqv hvq mycvwikmg~n M elyvq cövß djvd ji Av jv K wkqz mycvwik Kiv n q Q: 1. vqx ^v K `ª jv Z mve wyk GgweweGm wpwkrmk _vk Z n e (ez gv b h cvwi ZvwlK cö`vb Kiv n Q Zvi KvVv gv we epbv K i `Lvi cö qvrb Av Q) GQvov eª vk ^v K `ª jvi vwq Z i Rb Gi mv _ mswk ó ^v Kg x `i Mixe gvby li Pvwn`v I cöz vkvi cöwz ms e`bkxj n Z n e Gme ^v K `ª ivmxi msl v evov Z Pv Li iv Mi wpwkrmv, `uv Zi wpwkrmv Ges zjwfwëk ^v mev Kg m~wp ms hvrb Kiv h Z cv i 2. eª vk ^v K `ª hme ivmx mev wb Z Av m Zv `i Av_ -mvgvwrk Ae vi Kvi Y ^v Kg m~wpi Rb `xn gqv`x fzz wki cö qvrb n Z cv i 3. eª vk ^v K `ªi LiP DVv bvi Î g~jabx Li Pi wn me ev` `qv h Z cv i G Î j wba viy Ki Z n e hv Z cwipvjbv e qi m e v P 75% Zz j Avbv hvq 4. ^v K `ª jv Z Avw_ K ms v bi Rb eª v Ki wbr ^ m ú` _ K wekí Dr mi AbymÜvb Ki Z n e FY Kg m~wp Ges Ab vb jvfrbk LvZ _ K ^v Kg m~wp Z fzz wk `qv h Z cv i 5. eª v Ki cvvvmvi Kg m~wpi Av jv K mvgvwrk m ú ³Zvi gva g g~jabx Li Pi (capital cost) GKUv eo Ask msmön K i eª vk ^v K `ª cwipvjbv Kiv h Z cv i wbh vm 113

118 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv bvwmgv Av³vi I wgtv ingz Avjx eª vk my ^v, Bbw wudu Ae PvBì nj_ GÛ wkï ^v dvd Ûkb I XvKv wkï nvmcvzv ji mgš^ q nvmcvzvj er e e vcbvi Dci GKwU cvbju M elyv cwipvjbv Kiv nq Ges M elyvjä AwfÁZvi cö vc U GKwU ÔnvmcvZvj er e e vcbv g vby qjõ ˆZwi Kiv nq nvmcvzvj er e e vcbvq G g vby qjwu Wv³vi, mwekv, Avqv I mswk ó `i we klfv e mnvqzv Ki e Avgv `i kni jv Z nvmcvzvj er e e vcbv GKwU gvivz K mgm vi m wó K i Q we k i wewfbœ ` k G mgm vi mgvav b bvbvb ai bi c` c bqv n q Q, hw`i DbœZ we k G er e e vcbv e qeûj ^í cwim i n ji Avgv `i ` k wewfbœ mg q wewfbœfv e nvmcvzvj e R i myôz e e vcbvi D ` vm bqv n q Q Z e Gme D ` v Mi g a h_vh_ mgš^ qi Afve I ` ki mvwe K ev ezv K cövavb bv w` q er e e vcbvi wewfbœ AeKvVv gv ˆZwi Kiv n q Q, hvi d j Avgv `i ` k GLb ch š myôz nvmcvzvj er e e vcbv M o D Vwb nvmcvzvj e R i msµwgz I SuywKc~Y Ask _ K cvwb, evzvm, gvwu BZ vw` `~wlz n Z cv i Ges wewfbœ msµvgk iv Mi cöv`yf vei NU Z cv i cwi ek I ^v MZ G mgm v mgvav bi Rb eª v Ki D ` v M eª vk my ^v, Bbw wudu Ae PvBì nj_ GÛ wkï ^v dvd Ûkb I XvKv wkï nvmcvzv ji mgš^ q nvmcvzv ji Af š ixy er e e vcbvi Dci GKwU Manual on in-house hospital waste management (in Bangla) kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) mvi-ms c K i Qb AvjZvgvm cvkv wbh vm 114

119 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx ÔcvBjU M elyvõ Kiv nq G M elyvjä djvdj I AwfÁZvi Av jv K GKwU ÔnvmcvZvj er e e vcbv g vby qjõ ˆZwi Kiv n q Q G g vby qj ˆZwiKvjxb mg q KwZcq wel q i Z v ivc Kiv n q Q welq jv n Q: ` ki mvgwmök Avw_ K cö vcu, Kg x ` Zv, ez gvb e e vcbv c wz, mikvwi bxwzgvjv, P~ovš e e vcbv c wz, ` Zv e w i my hvm, er e e vcbv I mswk ó mk ji g bvfve Ges AvMÖn BZ vw` G g vby qjwu nvmcvzv j Kg iz Wv³vi, mwekv, Avqv Ges mswk ó Kg KZ v I Kg Pvix `i nvmcvzvj er e e vcbvi welqwu mn R Ges h_v_ fv e m úbœ Ki Z we klfv e mnvqzv Ki e D j L h, G g vby qjwu Z Af š ixy er e e vcbv, msi Y, cwieny cöf wz wel qi Dci Av jvkcvz Kiv n q Q nvmcvzvj e R i kªyxkiy cövq cöwzwu nvmcvzv jb KwVb, Zij I evqexq er ˆZwi nq G mkj e R i g a mvaviy er hgb KvMR, Dw Qó Lvevi BZ vw`, SuywKc~Y er AbyRxe KvjPvi, i³gvlv MR-e v ÛR BZ vw` cybte envi hvm Ges cybtcöwµqvrvzkiy er _v K Avevi me nvmcvzv ji e R i aibi GK bq G wfbœzv Avevi `k f ` wfbœ ikg nvmcvzvj e R i aib wbf i K i nvmcvzv ji wewfbœ BDwbU, mev cö`vb, nvmcvzvj e R i aib wbf i K i nvmcvzv ji wewfbœ BDwbU, mev cö`vb, A_ bwzk Ges iv Mi wewfbœzvi Dc i A_ bwzk Ges iv Mi wewfbœzvi Dc i nvmcvzvj e R i weávbm Z msmön, Af š ixy msi Y, cwieny I P~ovš e e vcbvi Dci wfwë K i G kªyxwefvm Kiv nq G kªyxwefvm Avevi Ab vb cvwicvwk K welqvejx - ` ki Avw_ K Ae v, mnrjf cöhyw³ Ges cöwk YcÖvß ` Rbkw³i DciI wbf i K i myzivs evsjv ` ki Rb GKwU mvkªqx I UKmB er e e vcbv we klfv e cö qvrb wbh vm 115

120 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx evsjv ` ki Rb nvmcvzvj e R i cö vwez kªyxwefvm wb Pi wp Î cö`wk Z nj: nvmcvzvj er mvaviy er SuywKc~Y er cybte envi hvm er Dw Qó Lvev ii I Ab vb AmsµwgZ er msµvgk/ivmvqwbk/ aviv jv ZRw Œq er c vw K, KuvP I KvU b RvZxq er Dcwi j vwlz wpîwu Av jvpbv Ki j er e e vcbv welqwu m ú K aviyv úó n e mvaviy er : nvmcvzv ji mvaviy er ej Z evsvq Drcbœ e R i Hme Ask hvi g a mvaviyz Kvb msµvgk RxevYy Ges Ab vb SuywKc~Y Dcv`vb _v K bv hgb: KvM Ri UzKiv, Jl ai w ªc, gvok, ev, Ges KvU b, KvV, KK, Lvevi er BZ vw` SuywKc~Y er n Q nvmcvzv j ˆZwi e R i mme Ask hvi g a mvaviyz msµvgk RxevYy I Ab vb wzkvik Dcv`vb h _ó cwigv Y _v K nvmcvzv ji mvaviy er ej Z evsvq Drcbœ e R i Hme Ask hvi g a mvaviyz Kvb msµvgk RxevYy Ges Ab vb SuywKc~Y Dcv`vb _v K bv SuywKc~Y er : SuywKc~Y er n Q nvmcvzv j ˆZwi e R i mme Ask hvi g a mvaviyz msµvgk RxevYy I Ab vb wzkvik Dcv`vb h _ó cwigv Y _v K Gme SuywKc~Y er n Q: msµvgk er, c v_jwrk vj er, aviv jv er, evwzjk Z Jla, mvb UvUw K Jl ai er, ivmvqwbk er, ZRw Œq er I D PPv ci cvîmg~n wbh vm 116

121 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx hme e R ch vß cwigv Y msµvgk RxevYy hgb e vk Uwiqv, fvbivm, QÎvK BZ vw` Dcw Z _v K mme er msµvgk e R i Aš fy ³ msµvgk er : hme e R ch vß cwigv Y msµvgk RxevYy hgb e vk Uwiqv, fvbivm, QÎvK BZ vw` Dcw Z _v K mme er msµvgk e R i Aš fy ³ Gme er _ K mn RB wewfbœ ikg gvivz K msµvgk iv Mi cöv`yf ve n Z cv i nvmcvzv ji hme er G e R i Aš fy ³ n e Zv wb P D j L Kiv nj: j ve-kvjpvi hgb, e vk Uwiqv, fvbivm BZ vw`i KvjPvi AvB mv j UW ev c _K Kiv Iqv W i er msµvgk iv M Avµvš Kvb e w³i ` ni K U hviqv Ask, i³, _yzz cöf wz Ab h Kvb er hv msµvgk e R i ms ú k G m Q c v_jwrk vj er : kix ii K U djv A½ ev Ask c v_jwrk vj e R i Aš f y³ Gme e R mvaviyz msµvgk RxevYyi cwigvy Kg _v K hme er G e R i Aš fy ³ Zv nj kix ii KvUv A½, wewfbœ wumÿ I AM vy, Mf dzj I ` ni wewfbœ Zij I Ab vb c`v_ aviv jv er : hme er Øviv `n K U hvevi ev AvNvZ cvevi m vebv _v K m jv aviv jv e R i Aš fy ³ Avevi me ai bi avivj er wkš msµvgk bvi n Z cv i Gme e R i KvbwU msµvgk Avi KvbwU msµvgk bq Zv wba viy Kiv KwVb e vcvi ZvB me aviv jv er KB mgvb i Z w` Z n e Jla m úk xq er : ZvwiL AwZµvš Jla, wukv, wmivg Ges hme cvî Gme Jl ai ms ú k G m Q G meb Jla m úk xq ev dvg vwmdwuk vj e R i Aš fy ³ A bk mgq Gme e R i g a LyeB SuywKc~Y wr bvuw K I wbh vm 117

122 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx mvb UvKw K Jl ai Askwe kl ev Gme er Øviv `~wlz Kvb e _vk Z cv i ivmvqwbk er : me ai bi KwVb, Zij I evqexq ivmvqwbk c`v_ hv e envi Kivi ci d j `qv n q Q ev n e Zvi meb ivmvqwbk e R i Aš fy ³ Gme er mvaviyz ivmxi ivm wby q e eüz wewfbœ ˆeÁvwbK cix v, nvmcvzv ji g S cwi vi, gkv I Ab vb cvkvgvko wbqš Y cöwµqv _ K ˆZwi n Z cv i wewfbœ nvmcvzv j h mg SuywKc~Y ivmvqwbk c`v _ i e envi `L Z cviqv hvq Zv n Q digvj-ww-nvbw, ˆRe hšm, KxUbvkK, wewfbœ ai bi `ªeY, d UvMÖvwdK KwgK vj I `vn KwgK vj ZRw Œq er : hme e R ZRw Œq c`v _ i cwigvy ÔwK qv iý j fjõ Gi P q ewk _v K Zv ZRw Œq e R i Aš fy ³ G er kªyxi AvIZvfy³ n Q iwwimövwd I Ab vb M elyvq e eüz Zij c`v_, ZRw Œq c`v _ i ms ú k G m Q Ggb cvîmg~n Ges cix vmv i e eüz AvB mv Uvc wgwkªz Drcvw`Z er D PPv ci cvîmg~n wewfbœ nvmcvzv j bvbv ai bi M vm e envi Kiv nq hv D PPv ci cv Î msi Y Kiv n q _v K nvmcvzv j e eüz M vmmg~n wzbfv M wef³: gwwk vj M vm, hgb Aw Rb; bvbuªvm A vbw; wnwus M vm (wed Ub, cö cb); Ges j ve iuix M vm (bvb Uªv Rb, AvM b, Kve b-wvb-a vbw) GQvov nvmcvzv j e eüz A v ivmj I Gqvi d«kbvi G RvZxq e R i Aš fy ³ nvmcvzvj e R i SuywKmg~n nvmcvzv ji er evzvm, Lvevi GgbwK kvixwik ú k i gva g msµgy Qov Z cv i G e R i SzuwKmg~n Aci c ôvq `Iqv nj wbh vm 118

123 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx msµvgk, c v_jwrk vj I avivj e R i SuywK G mkj er _ K msµvgk e vwa Qov Z cv i, hgb: GBPAvBwf/GBWm ncvuvbwum we/wm (RwÛm) Lv` bvjxi msµgy I c Ui cxov k vmbvjxi msµgy Pv Li msµgy BZ vw` dvg vwmdwuk vj I ivmvqwbk e R i SuywK hw`i G ai bi er nvmcvzv j Kg ˆZwi nq wkš we kl Ae vq ( gqv` AwZµvš Jla) AwaK cwigv Y G er ˆZwi n Z cv i G e R i SuywK wb gœ `qv nj: mvgwqk I `xn gqv`x G cvrv ii Kvi Y welwµqv Sj m hviqv/cy o hviqv I Zi m wó niqv PvL I Pvgovi cö`vn ev hš Yv`vqK Ae v I wz mvab k vmbvwji wgdkvm gg eª bi wz mvab we` gvb Lv` P µi wz mvab Gw UwbI c vw K I mvb UvUw K Jlamg~n n Q Kviwm bv Rb (hv GKwU mvaviy Kvl K K vývi Kv l iƒcvš wiz Ki Z cv i) AwaKvsk RxevYybvkK Ab ivmvqwbk e R i mv _ welwµqv K i wi-a vkwuf er ˆZwi Ki Z cv i gqv` DËxY wukv _ K ivm Qov Z cv i nvmcvzv j gkv I Ab vb cvkvgvko wba bi Rb h mg KxUbvkK e envi Kiv nq Zv gvbyl I cwi e ki Ab vb Dcv`v bi Rb gvivz K wzki wbh vm 119

124 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx ZRw Œq e R i SuywK ZRw Œq e R i SuywK g~jz wbf i K i KZevi G e R i ms ú k Avmv n q Q Ges ms ú k Avmvi Kvi Y Af š ixy WvR Kvb gvîv ch š n q Q Zvi Dci G e R i SuywK mvaviy _ K Lye gvivz K n Z cv i cöv_wgkfv e gv_ve _v, wsgywb I ewg-ewg fve R bwuk MV bi Dci cöfve co Z cv i P~ovš ch v q wumÿ i wz I K vývi nvmcvzvj e R i Dcv`vb wewfbœ M elyv _ K Rvbv M Q h, nvmcvzv j h er ˆZwi nq Zvi kzkiv fvm `~wlz I SuywKc~Y G `~wlz I SuywKc~Y e R i ˆewkó nj: G e R i g a msµvgk RxevYy _v K RbUw K c`v_ _v K wewfbœ cökvi SuywKc~Y ivmvqwbk c`v_ _v K ZRw Œq er _vk Z cv i aviv jv er _v K evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbvi ez gvb Ae v myôz Kvb er e e vcbv GLbI ch š evsjv ` ki nvmcvzvj jv Z M o D Vwb ZRw Œq e R i SuywK g~jz wbf i K i KZevi G e R i ms ú k Avmv n q Q Ges ms ú k Avmvi Kvi Y Af š ixy WvR Kvb gvîv ch š n q Q Zvi Dci myôz Kvb er e e vcbv GLbI ch š evsjv ` ki nvmcvzvj jv Z M o D Vwb Avgv `i ` k GLb hv Kiv nq ZvÕnj, cövq me nvmcvzvj ev wk wb Ki er jv K KvbcÖKvi c _KxKiY ev e e vcbvi AvIZvq bv wb qb Wv we b d j `qv nq hv cwi ek I gvby li Rb i Zi ûgwk ^iƒc wbh vm 120

125 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx wewfbœ wmwu K c v ik bi Kg xiv Ab vb e R i mv _ G er msmön K i Ges gqjv djvi P~ovš v b d j `q SzuwKc~Y ckv I kªyx hme e w³ nvmcvzvj e R i `~wlz I SuywKc~Y As ki ms ú k Avm e Zviv mk jb msµg Yi SuywK enb Ki e Z e G SuywKi cwigvy wbf i K i e R i aib Ges e R i ms ú k Avmvi gqv `i Dci Avgv `i ` k nvmcvzvj e R i SuywKi g a i q Qb - bvm I Avqv, UvKvB, wmwu K c v ik bi cwi Qbœ Kg x hviv G er AcmviY I P~ovš e e vcbvi mv _ mswk ó, ivmx, `k bv_ x, Wv³vi Ges nvmcvzv ji Ab vb Kg x I mvaviy gvbyl nvmcvzvj e R i myôz e e vcbv GKwU nvmcvzv j Drcvw`Z wewfbœ ik gi e R i Drcvw`Z vb _ K P~ovš AcmviY ch š hz ai bi KvR Kiv nq Zvi meb nvmcvzvj er e e vcbvi Aš fy ³ GKwU myôz nvmcvzvj er e e vcbvi wzbwu avc i q Q hgb: myôz Af š ixy e e vcbv wbivc` er cwieny myôz P~ovš e e vcbv myôz Af š ixy er e e vcbv Avgv `i ` k nvmcvzvj e R i SuywKi g a i q Qb - bvm I Avqv, UvKvB, wmwu K c v ik bi cwi Qbœ Kg x hviv G er AcmviY I P~ovš e e vcbvi mv _ mswk ó nvmcvzvj er e e vcbvi mvdj A bkvs k wbf ikxj myôz Af š ixy e e vcbvi Dci Af š ixy er e e vcbv K myôzfv e m úbœ Ki Z cvi j `~wlz I SuywKc~Y e R i cwigvy K g hv e ZLb G ^í cwigvy er K wbh vm 121

126 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx mn RB msi Y, cwieny I P~ovš AcmviY m e n e Af š ixy er e e vcbv myôzfv e Ki Z n j PviwU welq K i Z w` Z n e, hgb Drm jb er c _KxKiY I mvgwqkfv e msi Y, er Kg Drcv`b I cybtcöwµqvrvzkiy, Af š ixy er cwieny Ges K `ªxq er msi Y er c _KxKiY I mvgwqk msi Y mvaviy er, cybtcöwµqvrvzkiy er Ges `~wlz er msi Yi Rb wfbœ wfbœ i Oi cvî e envi Kiv h Z cv i, hgb Kvj, meyr I jvj Avevi er c _KxKiY I msi Y KZ jv wel q i Z v ivc Ki Z n e- Kvb Ae v ZB GK cökvi er Ab cökvi e R i mv _ gkv bv hv e bv d j `evi Av M me ai bi c vw K mvgmöx hgb m vjvbb e vm, wmwiä, i ³i e vm Ggbfv e KvU Z ev wq`ª Ki Z n e hv Z G jv cybivq e envi Kiv bv hvq msµvgk I aviv jv er djvi Av M D³ cv Î RxevYybvkK `ªeY w` Z n e cö qvrbxq me ÎB er e e vcbvi mv _ RwoZ e w³ `i wbivcëvg~jk cvkvk co Z n e nvmcvzv ji wewfbœ BDwb Ui gqjv c _KxKiY I msi Y BDwb Ui cök wz Abyhvqx e e v wb Z n e BDwbU Abyhvqx wefvrb IqvW I Kweb: cöwzwu IqvW I Kwe b wzb ai bi er Drcbœ nq ZvB, jvj, meyr I Kvj-G wzb i Oi evjwz ev we b D³ er d j w` Z n e Acv ikb w_ quvi: GLv bi wzb i Oi evjwz _vk e er mg~n gvîvbymv i Gme evjwz ev we b dj Z n e wbh vm 122

127 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx Ri wi wefvm: Ri wi wefv Mi me er KB `~wlz I SuywKc~Y wn m e MY Ki Z n e G BDwb U ïaygvî jvj i Oi evjwz ev web _vk e e vw e vsk I dv g mx: GLv b jvj I Kvj i Oi `yõwu evjwz ev web _vk e G BDwb Ui er I ˆZwi nevi mv _ mv _ wbw` ó evjwz Z ivl Z n e Ges GKwU wbw` ó mgq cici Zv K `ªxq msi Y K cvvv Z n e j ve I c v_jwr: me ai bi KvjPvi wgwwqv cwi vi Kivi Av M A Uv K f Øviv RxevYygy³ K i jvj evjwz Z dj Z n e aviv jv er msi Y: wbwj d j `evi Av M f ½ dj Z n e me ai bi aviv jv er k³ cv Î msi Y Ki Z n e hv Z cvîwu wq`ª n q aviv jv e i Kvb Ask ei n q bv Av m cvîwu c~y nevi ci Zv jvj e v M w` q w` Z n e cvîwu Z Aek B RxevYybvkK `ªeY ivl Z n e er Drcv`b n«vm Kiv I cybtcöwµqvrvzkiy j ve iuix I c v_jwr Z hme Kuv Pi cvî e eüz nq Zv h_vh_fv e RxevYygy³ K i cybivq e envi Kiv h Z cv i hme Kuv Pi mvgmöx A Uv K f Kiv hvq Zv A Uv K f K i RxevYygy³ K i cybivq e envi Kiv hv e hme Kuv Pi mvgmöx A Uv K f Kiv hv e bv Zv cybte envi hw` Ki ZB nq Zvn j wbw` ó RxevYybvk K wbw` ó mgq ch š Wywe q ivl Z n e Ges Zvici fv jvfv e cwi vi K i Avevi e envi Kiv h Z cv i Gme KvR h nvmcvzvj Kg x Ki eb Zv K Aek B h_vh_ wbivc` cvkvk ci Z n e Af š ixy er cwieny nvmcvzv ji cöwzwu BDwbU _ K er GKwU wbw` ó mgq cici nvmcvzv ji K `ªxq er msi Y K wb q h Z n e nvmcvzv ji Af š i er cwien Yi mgq we kl mzk Zv Aej ^b Ki Z n e Kvb Ae v ZB hb Kvb cökvi er nvmcvzv ji g S ev Ab Kv_vI bv c o wbh vm 123

128 evsjv ` k nvmcvzvj er e e vcbv Av³vi I Avjx K `ªxq er msi Y e e v AvaywbK e e vcbvq er msi Y K wu kxzvzc wbqwš Z I msiw Z n q _v K hw` GKwU AvaywbK er msi Y K ˆZwi Kiv m e bv nq Z e h Kvb GKwU K K GKUz msi Y K i G Kv R e envi Kiv h Z cv i AvaywbK e e vcbvi Aax b er msi Yi NiwU _v K kxzvzc wbqwš Z Z e Avgv `i ` k wbw` ó GKwU Ni K msiw Z K i G Kv R e envi Kiv h Z cv i Z e G K i myi v e e v Ggb n Z n e hv Z Kvb ai bi cövyx I cvkvgvko hgb Bù yi, weovj, KzKzi BZ vw` XyK Z bv cv i nvmcvzvj KZ c i AbygwZ Qvov Kvb e w³ G K cö ek Ki Z cvi e bv K wu nvmcvzv ji bxp Zjvi h Kvb v b n Z n e Ges Zv Aek B Zvjve _vkvi e e v _vk Z n e wbivc` er cwieny nvmcvzvj er K `ªxqfv e P~ovš e e vcbvi Rb we kl mzk Zvi mv _ we kl ai bi Mvox Z cwieny Ki Z n e er cwieny Kvh µ gi ïi _ K kl ch š wbgœwjwlz welq jvi cöwz j ivl Z n e: er cwien Yi Rb we kl XvKbvhy³ cwieny e envi Ki Z n e `yn UbvekZ er iv vq Qwo q co j Zv `ª Z cwi v ii e e v _vk Z n e cwienywu Z PvjK I er cwien Yi Rb c _K cö Kvô _vk Z n e er `ª Z I Kg mg q cwien Yi e e v _vk Z n e myôz P~ovš e e vcbv nvmcvzvj er e e vcbvi Rb GKwU K `ªxq e e v _vk Z n e Gme `~wlz I SuywKc~Y er K SuywKgy³ Kivi Rb M nxz P~ovš c wzwu Aek B mikvwi Aby gv`b cövß n Z n e wbh vm 124

129 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk mš vb Rb `v bi Î Av m wbkhy³ cvwb cvb Kivi cöfve gv. hvkvwiq v, gv. KvBq~g mikvi I mvwgbv myjzvbv Mf Kvjxb Ae vq Av m wbk `~lyhy³ cvwb cvb Kivi Kvi Y mš vb Rb `v b Kvb Amyweav nq wk bv Zv Rvb Z G M elyvwu Kiv nq hme gv Mf Kvjxb Ae vq Av m wbkhy³ cvwb cvb K iwqj Zv `i g a Mf cvz, g Z ev Pv cöme, R b i cici ev Pvi g Zz Ges Kg IR bi ev Pv Rb `v bi g Zv NUbv NU Z `Lv M Q Mf Kvjxb Ae vq Av m wbk `~lyhy³ cvwb cvb Kivi d j mš vb Rb `v bi Î Kvb Amyweav nq wk bv Zv Rvbvi Rb 2004 mv j GKwU M elyv Kiv nq A c vk Z AwaK Av m wbk `~l Y Avµvš wzbwu Dc Rjv dwi`cyi m`i, gzje Ges kvnivw i gvu 2,189 Rb gv qi KvQ _ K Z_ msmön Kiv nq hv `i Mo eqm wqj mv o 26 eqi Mf Kvjxb Ae vq hme gv Av m bkhy³ cvwb cvb K i Qb Ges 2002 mv j mš vb Rb `vb K i Qb Zv `i ga _ K evqvb K i M elyvq Aš f y³ Kiv nq M elyvi Aš f y³ (2,189 Rb) gv q `i 72% Mf Kvjxb Ae vq Av m wbkhy³ cvwb (>50wcwcwe/wjUvi) cvb K iwqj Gme gv q `i g a wkqz wkqz Î Rb `vb msµvš RwUjZv hgb Mf cvz, g Z ev Pv cöme Kiv, R b i cici ev Pvi g Zz Ges Kg IR bi ev Pv Rb `v bi NUbv `Lv M Q G Î cöwz nvrvi gv qi Rb `v bi Î Mf cv Zi NUbv N U Q 23wU, g Z ev Pv Rb `vb 27wU, AcwicK ev Pv Rb `vb 43wU, Kg IR bi Arsenic in drinking water and birth outcomes: a study of the Bangladesh integrated nutrition programme kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) mvi-ms c K i Qb gv. KvBq~g mikvi wbh vm 125

130 mš vb Rb `v bi Î Av m wbkhy³ cvwb hvkvwiq v I Ab vb ev Pv Rb `vb 114wU Ges R b i cici 29wU ev Pvi g Zz N U GQvovI cövq 28% bervzk cywónxbzvq fv M Qwe Z Av m wbkhy³ wudei qj `Lv hv Q Gme wudei q ji cvwb cvbkvix gv q `i Rb bqv ev Pvi g a Î wu `L Z cviqv hvq cv kb `Lv hv Q eª vk KZ K mieivnk Z meyr wpwýz Av m wbk `~lygy³ cvbc IqvUvi cvwbi Kj Z e hme gv 2002 mv ji c~ e I mš vb Rb w` qwqj Zuv `i mš vb R b i aviv ch v jvpbvq `Lv hvq h, Mf Kvjxb cy iv mg q Av m wbkhy³ cvwb cvb Kivi d j Zv `i mš vb Rb `vb msµvš Î wu Zzjbvg~jKfv e Hme gv q `i Zzjbvq ewk nq hviv 2002 mv j cö_g mš vb Rb `vb K ib cö_g mš vb Rb `v bi Î Av m wbkhy³ cvwb cvb Kivi Lvivc djvdj (mš vb Rb `vb msµvš µwu) m ú K hzuv bv mȳ úó cögvy cviqv hvq Zvi P q ewk cögvy cviqv hvq Hme gv q `i Î hviv K qkevi mš vb Rb `vb K iwqj 2002 mv ji Rb `vb Ae v ch v jvpbvq `Lv hvq AwaKvsk gv qiv (72%) ^vfvwek Rb `vb K iwqj Rb `vb msµvš Î wu ZZUv bv niqvi wcq b m ve `yõ Uv welq D j L hvm G jv nj: Av m wbk `~ly wel q Mf Kvjxb Ae vq Av m wbkhy³ cvwb MÖn Yi cvkvcvwk Mf Kvjxb AwbqwgZ cwiph v Ges `ye j Av_ -mvgvwrk Ae vi Kvi YI mš vb Rb `vb msµvš µzwu `L Z cviqv hvq e vckfv e cöpviyvi d j gv q `i m PZbZv e w Ges Mf Kvjxb Ae vq GKbvMv o Av m wbk `~lyhy³ cvwb cvb bv Kiv Mf Kvjxb Ae vq Av m wbkhy³ cvwb MÖn Yi cvkvcvwk Mf Kvjxb AwbqwgZ cwiph v, Ges `ye j Av_ -mvgvwrk Ae vi Kvi YI mš vb Rb `vb msµvš Î wu `L Z cviqv hvq M elyvi AvIZvaxb gwnjv `i g a Mf cvz, g Z ev Pv cªme, Rb Kvjxb Kg IRb, AKvj cöme Ges bervz Ki g Zz nvi Av m wbk `~l Yi cöfv e e w cvq Z e Giƒc e w cvevi cöeyzv ZZUv Zvrch c~y bq cwi k l ejv hvq h, Mf Kvjxb Ae vq Av m wbk wbh vm 126

131 mš vb Rb `v bi Î Av m wbkhy³ cvwb hvkvwiq v I Ab vb `~lyhy³ cvwb cv bi d j Rb bqv ev Pvi g a Î wu `L Z cviqv hvq Kv_vI Kg Kv_vIev ewk AZGe, memgq Av m wbk `~ly gy³ cvwb cvb Kiv GKvš fv e `ikvi wbh vm 127

132 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk evsjv ` k AwZ `wi`ª `i g a cvwb I cqtwb vkb e e vi wpî bvwmgv Av³vi Ges gv. hvkvwiq v wbivc` cvwb I cqtwb vkb e e v Ges Lvevi cvwb Z Av m wbk `~ly m ú K AwZ `wi`ª `i aviyv m ú K Rvbvi Póv Kiv nq G Rwic KvRwU 2002 mv j iscyi, KzwoMÖvg Ges bxjdvgvix Rjvq cwipvwjz nq evsjv ` k cövq wzb KvwU Rb Mvôx cöz A_ev c iv fv e Av m wbk `~lymn cvwbevwnz `~l Yi SuywKi g a i q Q Dbœqbkxj `kmg~ n mkj ivme vwai g a Lvevi cvwb Z `~ly Ges cvwbi Ach vß mieiv ni Kvi Y 10 kzvsk ivme vwa Qovq GK mgx vq `Lv M Q h, cvwb I cqtwb vkbrwbz ivme vwa Z cöwzw`b 10,000 gvbyl gviv hvq Ges nvrvi nvrvi gvbyl kvixwik Amvg_ RwbZ mgm vq fv M Ach vß cvwb I cqtwb vkb Ae e vi cöfv e `wi`ª Rb MvôxB ewk mgm vq c o Ges G msµvš ivme vwai Kvi Y Zv `i ^v i Dci gvivz K Pvc c o wbivc` cvwb I A ^v Ki cqtwb vkb e e vi Rb Wvqwiqv Qwo q c o GK M elyvq `Lv M Q h, cuvp eq ii Kg eqmx wkï g Zz i cöavb KviY n jv cvwbevwnz ivme vwa GQvov G Kvi Y wbd gvwbqv, g v jwiqv I Avgvk qi Avµvš nq wecyj msl K Rb Mvôx Water and sanitation status relating to the poorest in Bangladesh kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) mvi-ms c K i Qb wgrvbyi ingvb wbh vm 128

133 evsjv ` k AwZ `wi`ª `i g a cvwb I cqtwb vkb Av³vi I hvkvwiq v wewfbœ M elyvq `Lv M Q h, cqtwb vkb Ges bjk ci e envi msµvš m PZbZvg~jK Kg m~wpi Kvi Y hw`i e vck Rb Mvôxi wfzi G wel q eª vk CFPR/TUP Kg m~wpi gva g AwZ `wi`ª `i Dbœq bi Rb bjk c Ges ^v m Z cvqlvbv w` q Q cyiv bv Af v mi cwiez b mvwaz n q Q Z_vwc G Rbm PZbZvi d j wbivc` cvwb cövwß I myôz cqtwb vkb e e vi myweav AwZ `wi`ª `i g a KZLvwb e o Q Zv my úó n q D Vwb eª vk CFPR/TUP Kg m~wpi gva g AwZ `wi`ª `i Dbœq bi Rb bjk c Ges ^v m Z cvqlvbv w` q Q GQvovI Zv `i Rb wbivc` cvwb, cqtwb vkb I ^v m úwk Z m PZbZv e w g~jk Kg m~wp ev evqb K i Q G mgx vq wbivc` cvwb I cqtwb vkb e e v Ges Lvevi cvwb Z Av m wbk `~ly m ú K AwZ `wi`ª `i aviyv g~j vqb I ch v jvpbv Kiv n q Q evwo evwo Rwi ci gva g Z_ msmön Kiv n q Q G Rwic Kvh µgwu 2002 mv ji RyjvB- m Þ ^i gv m iscyi, KzwoMÖvg Ges bxjdvgvix Rjvq cwipvwjz nq wek ^v ms vi wi cvu (1996) Abyhvqx 1994 mv j mviv evsjv ` k Lvevi cvwb cövwßi AvIZv wqj 97%, kni GjvKvq 100% Ges MÖvgxY GjvKvq wqj 97% wkš wbivc` Lvevi cvwbi cö kœ ZLb Zgb Kvb cix vwbix v Kiv n Zv bv bjk ci cvwb K wbivc` g b Kiv n Zv m cvwb Z KwgK vj Ges Ab vb RxevYyNwUZ `~ly wqj wkbv Zv we epbvq Avbv nqwb G M elyv GjvKvi wzbwu Rjv ZB wbe vwpz AwZ `wi`ª I Awbe vwpz AwZ `wi`ª RbMY Lvevi cvwbi Rb bjk ci Dci wbf ikxj G wbf ikxjzvi gvîv h_vµ g 97.7% Ges 97.8% wkqzmsl K jvk Lvevi cvwb Kz qv ev B`viv _ K msmön K i ivbœv Kivi Rb wbe vwpz I Awbe vwpz AwZ `wi`ª RbMY bjk ci cvwb e envi K i (>96%) G GjvKv jv Z f~-dci cvwbi AcÖZzjZv Ges bjk ci cvwb Z mvgvb cwigvy Avqib _vkvq bjk ci cvwb e envib cövavb cvq ^ímsl K jvk LvIqv I ivbœvi Kv R K c, cykzi I b`xi cvwb e envi K i wbr ^ bjk c e env ii Î `Lv M Q A a Ki ewk AwZ`wi`ª Rb Mvôx (58.8%) cöwz ekxi bjk c e envi wbh vm 129

134 evsjv ` k AwZ `wi`ª `i g a cvwb I cqtwb vkb Av³vi I hvkvwiq v K i Z e Awbe vwpz AwZ `wi`ª Rb Mvôxi 38.9% wbr ^ bjk~c e envi K i cöwz ekxi bjk c _ K cvwb msmön K i Avbv Ges Zv msi Y Kivi KvRwU g~jz gwnjvivb (95%) K i _v Kb K jivmn cövymsnvix wewfbœ c Ui cxov wbg~ jki Y 1970 _ K 1980-i g a wewfbœ mvnvh ms v evsjv ` k nvrvi nvrvi bjk c vcb K i hlb wbivc` cvwb mieiv ni wbwg Ë 2000 mv ji g a ` ki mgmö Rb Mvôxi 80% gvbyl K wbivc` bjk ci cvwbi AvIZvq wb q Avmvi KvR Pj Q wvk ZLbB `Lv Mj bjk ci cvwb Z fqvbk Av m wbk `~ly N U Q Ges G wech q f~cvj Ges Pi bvwej Uªv RwWi P qi fqven Av m wbk `~lymn cvwbevwnz `~l Yi Kvi Y Avgv `i ` k cövq wzb KvwU Rb Mvôx cöz ev c iv fv e SuywKi g a i q Q cökœ n jv AwZ `wi`ª Rb Mvôx Lvevi cvwb Z Av m wbk `~ly m ú K KZLvwb m PZb? we kl K i G M elyvi Rb wba vwiz wzbwu Rjvq `Lv M Q, H wzbwu Rjvq gvu Lvbvi gvî 18-20% Rb Mvôx Av m wbk I G msµvš ^v wech q m ú K wkqzuv Rv b Rb ^v I cö KŠkj Awa`ß ii 1998 mv ji wi cvu Abyhvqx bxjdvgvix I KzwoMÖvg Rjvi bjk~ ci cvwb Z Av m wbk `~l Yi gvîv h_vµ g 4% Ges 9%, ïaygvî KzwoMÖv gi išgvix _vbv Qvov, hlv b Av m wbk `~l Yi gvîv 68% GUv cwi vi h AwZ `wi`ª Rb Mvôxi g a Av m wbk msµvš cöv_wgk Z_ cviqvi Rb mswk ó GbwRIiv n jv cöv_wgk Drm GQvov AwZ`wi`ª `i cöwz ekxivi Av m wbk msµvš Z_ cviqvi Rb i Z c~y Drm wn m e we ewpz nq Av m wbk m ú K AwZ `wi`ª `i m PZbZv eva me P q Kg n jv bxjdvgvix Rjvq (3%) Ges KzwoMÖv g AwZ `wi`ª `i m PZbZvi i Zzjbvg~jKfv e wkqzuv ewk KviY, GLv b GKwU _vbv ZB 68% Av m wbk `~ly wby q Kiv nq (wewrgm 2000) wbh vm 130

135 evsjv ` k AwZ `wi`ª `i g a cvwb I cqtwb vkb Av³vi I hvkvwiq v bjk ci cvwb Z Av m wbk Av Q wk bb Zv Rvbvi GKgvÎ Dcvq n jv bjk ci cvwb cix v Kiv bjk ci cvwb Z Av m wbk Av Q wk bb Zv Rvbvi GKgvÎ Dcvq n jv bjk ci cvwb cix v Kiv wewrgm (2000)-Gi wi cvu Abymv i M elyvfy³ Rjvi KvbwUB ÔAv m wbk `~l Yi Pig v bõ wqj bv weavq mswk ó MÖv gi jvkrb Zv `i wbr ^ D ` v M Av m wbk `~ly wby q msµvš cix v-wbix v K ib `Lv M Q D³ bjk c jv Z Av m wb Ki gvîv LyeB Kg (12.6% wbe vwpz AwZ `wi`ª GjvKvq Ges 13.4% Awbe vwpz AwZ `wi`ª GjvKvq) H GjvKv jv Z `Lv M Q M o 87% wbe vwpz AwZ `wi`ª Ges Awbe vwpz AwZ `wi`ª Lvbvi Lvevi cvwbi Dr m Av m wbk Av Q wkbv cix v Kiv nqwb mrb Zviv wbwðz bq h Zviv wbivc` cvwb cvb Ki Q Rb ^v I cö KŠkj Awa`ß ii 1998 mv ji Ges wewrgm-gi 2000 mv ji wi cv U I D³ GjvKvq gvivz K Av m wbk `~l Yi K_v ejv nqwb D³ GjvKvq hz bjk c cix v Kiv n q Q Zvi 91.1% bjk c meyr wpý `L Z cviqv hvq, hv ` L g b nq h M elyvfy³ Lvbv jvi bjk ci cvwb cix v Kiv n q Q wek ^v ms vi 1996 mv ji wi cvu Abyhvqx evsjv ` k 1994 mv j ^v m Z cqtwb vkb e e vi AvIZvq wqj 35% RbMY, 77% wqj kni GjvKvq Gi 30% wqj MÖvgxY GjvKvq Dbœqbkxj we k wewfbœ ai bi ^v mgm vi cöavb KviYB n jv AbybœZ cqtwb vkb e e v Wvqwiqv Gme ` k wkïg Zz i cöavb KviY wn m e wpwýz cöwzeqi 2.2 jvl gvbyl cvwbevwnz iv M gviv hvq G Kvi Y G M elyvq wbivc` cvwbi mv _ Aci eo welqwu wqj mswk ó GjvKvi cqtwb vkb e e v AwZ `wi`ª `i cqtwb vkb e e v LyeB bvryk M elyvq `Lv hvq h gvî 2.5% wbe vwpz Ges 4.5% Awbe vwpz AwZ `wi`ª Lvbvi jvkrb ^v m Z cvqlvbv e envi K i wewegm I BDwb md 1999-Gi Z_ vbymv i 43% knivâ ji Lvbv Ges 10% MÖvgxY Lvbvq ^v m Z cvqlvbv e envi Kiv nq Avi hw` Gi mv _ mvaviy wcu j vwuªb hy³ Kiv nq Z e G msl v e w c q h_vµ g 61% Ges 41% `uvovq c vš i GUv wbe vwpz AwZ `wi`ª I Awbe vwpz AwZ `wi`ª Lvbvi ejvq `uvovq h_vµ g 5.3 kzvsk Ges 9.5 kzvsk gvî 4.9% wbh vm 131

136 evsjv ` k AwZ `wi`ª `i g a cvwb I cqtwb vkb Av³vi I hvkvwiq v wbe vwpz AwZ `wi`ª Ges 11.4% Awbe vwpz AwZ `wi`ª eq gvbyl Zv `i wbr ^ cvqlvbv e envi K i hw`i `wi`ª Rb Mvôxi ewkifv MiB wbr ^ bjk~c bb ZviciI `Lv hvq `wi`ª Rb Mvôxi ewkifv MiB wbr ^ h wbe vwpz AwZ `wi`ª I Awbe vwpz bjk~c bb ZviciI `Lv hvq h AwZ `wi`ª Rb Mvôxi 97% Lvevi wbe vwpz AwZ `wi`ª I Awbe vwpz AwZ cvwbi Rb bjk ci cvwb e envi `wi`ª Rb Mvôxi 97% Lvevi cvwbi K i ewkifvm Lvbvi wbr ^ Rb bjk ci cvwb e envi K i bjk c wqj bv M elyvfy³ GjvKvq Av m wbkhy³ bjk ci msl v Kg niqvq m½z Kvi YB G GjvKvi Rbmvavi Yi g a Av m wbk m ú K Ávb Kg Av m wbkhy³ bjk ci cvwb e envikvix cwiev ii D j L hvm msl K m`m K cöwz ekxi meyr bjk ci cvwb e envi Ki Z `Lv M Q G Î cöwz ekxi mv _ ev`vbyev `i Zgb D j L hvm NUbv bv _vkvq aviyv Kiv hvq h wbivc` cvwb cvevi Î G GjvKvi RbMY we kl K i AwZ `wi`ª Rb Mvôx Zgb Amyweavi m ylxb n Q bv Av m wbkhy³ bjk ci cvwb e envikvix cwiev ii D j L hvm msl K m`m K cöwz ekxi meyr bjk ci cvwb e envi Ki Z `Lv M Q M elyvfy³ wzb Rjvi wbe vwpz AwZ `wi`ª I Awbe vwpz AwZ `wi`ª Dfq Rb MvôxiB cqtwb vkb e e v AZ š Lvivc ewkifvm Rb MvôxB Lvjv RvqMvq Ges hlv b mlv b gjg~î Z v M Af ^v m ú K Dchy³ wk v Ges Am PZbZvi Rb B Zv `i G Af vm cwiez b n Q bv H GjvKvi h Kvb Dbœqb Kg Kv Êi mv _ wbivc` cvwb I cqtwb vkb e e vi Rb h_vh_ cwikíbv cöyqb Kiv DwPZ Zv bv n j AwZ `wi`ª Rb Mvôx wbivc` cvwb I ^v m Z cqtwb vkb e e v _ K ewâz _ K hv e hv D³ GjvKvi ^v e e v I RxebhvÎvi UKmB Dbœq b bwzevpk cöfve dj e wbh vm 132

137 wbh vm 2005 m Þ ^i;15: eª vk evsjv ` k Jlwa Dw ` Pv li m vebv: bv Uv ii AwfÁZv jvwgqv kvigxb evsjv ` k UKmB RxweKv wn m e flr Dw `i Pvlvev `i m ve Zv Ges flr Dw ` Pv l gwnjv `i m ú ³Zvi welqwu G Î hvpvb Kiv nq Z_ msm nxz nq bv Uvi Rjvi j²xcyi I Lvjvevwoqv BDwbq b flr Pvlx `i KvR _ K Lvjvevwoqvq cövq 20 eqi a i mxwgz gvîvq flr Dw `i Pvl n Q wek ^v ms vi g Z ewkifvm (80%) Gwkqvb Rb Mvôxi cöv_wgk ^v cwiph vq mnr cövc Zv, ^í e q I Avw` wpwkrmv c wz wepv i flr Dw `B mepvb Z MÖnY hvm e vwej bi ivrv nvgyivix Lªxóc~e cövq 1800 kzvãx Z flr (wg U) e envi K ib nr gi MÊ Mvj `~i Ki Z Px bi cövq 5000 eqi c~e n ZB e vckfv e fl Ri e envi ïi nq fvizxq Dcgnv ` ki cövpxbkvj _ KB fl Ri e envi n q Avm Q cövpxb MÖš Ô e`õ I ÔPiKmswnZvÕ- Z flr Dw `i e envi m úwk Z we vwiz Z_ cviqv hvq cy iv `w Y GwkqvB flr Dw ` mg evsjv ` k G ch š cuvp kzvwak g~j evb flr ev Jlwa Dw `i müvb cviqv M Q Cultivation prospect of medicinal plants in Bangladesh: experiences from Natore kxl K GKwU M elyv wi cv U i mvi-ms c (2004) wbh vm 133

138 evsjv ` k Jlwa Dw ` Pv li m vebv jvwgqv kvigxb wkqz wkqz ivmvqwbk Dcv`v bi Dcw wzb GKwU Dw ` flr Yvejxi m wó K i, hgb: A vjkvj qw, M vb KvmvBW, U vwbb, fvjvuvbj ev A v mbwmqvj I qj (cö qvrbxq Zj), wd W Zj, Mvg- iwmb ev wgdwm jr, wfuvwgb/wgbv ijm BZ vw` G mg ivmvqwbk `ªe vw` wewfbœ ai bi c Ui cxov (Wvqwiqv, K jiv, Avjmvi), Pg ivm, zavg `v, M vw ªK I A vwmwwwui Î we kl DcKv i Av m 2000 mv j we k cövq 30 wgwjqb gvwk b Wjvi-Gi flr Jla Kbv- epv nq Pxb, d«vý, Rvg vbx, BZvjx, Rvcvb, úb, hy³ivr Ges gvwk b hy³ivóª me P q ewk Jlwa Dw ` ev flr e envi K i evsjv ` k cövq 60 wgwjqb gvwk b Wjvi-Gi fl Ri Pvwn`v i q Q e j Rvbv hvq evsjv ` k e eüz fl Ri cövq meuvb Avg`vwb Kiv evsjv ` k flr Dw ` Pvlvev` ev evwywr Kfv e Pvlvev` m úwk Z Zgb Kvb Z_ cviqv hvq bv ˆ`wbK ÔcÖ_g Av jvõ- Z cö_g bv Uv ii j²xcyi, Lvjvevwoqv BDwbq b flr Dw ` Pvl m úwk Z Z_ cviqv hvq Z e ivrkvnx wefv Mi wkqz A j Ges biwms`xi wkqz GjvKvq wew Qbœfv e flr Dw `i Pvl nq e j Rvbv hvq Av jvp cö vc Ui Av jv K ez gvb M elyvwu nv Z bqv nq G M elyvi D Ïk wqj evsjv ` k UKmB RxweKv wn m e flr Dw `i Pvlvev` Gi m ve Zv LwZ q `Lv, Kx Kvi Y K lkiv flr Dw ` Pv l DrmvwnZ n Q Zv Rvbv, flr Dw ` Pv l gwnjv `i m ú ³Zvi welqwu LwZ q `Lv Ges evsjv ` k flr Dw `i Dc hvwmzv Ges Gi evrvi m úwk Z GKwU aviyv jvf Kiv bv Uvi Rjvi j²xcyi I Lvjvevwoqv BDwbq bi 45 Rb flr Pvlxi KvQ _ K Z_ msmön Kiv nq G QvovI PviwU Km vww, 1wU BDbvbx I 1wU Avqy ew`k Jla cö ZKvix cöwzôvb Ges flr Dw `i e vcvix `i mv _ Avjvc K i Z_ msmön Kiv nq cwi ek I eb gš Yvj qi Kg KZ v `i KvQ _ K AbvbyôvwbK Avjv ci gva g Jlwa Dw ` m úwk Z mikv ii wewfbœ Kg KvÊ m ú K Z_ msm nxz nq flr ev Jlwa Dw `i wbh vm 134

139 evsjv ` k Jlwa Dw ` Pv li m vebv jvwgqv kvigxb evrvi Pvwn`v m ú K aviyv jvf Kievi Rb eª vk-gi bvm vix Ges Avos _ KI Av iv DcvË msmön Kiv nq Lvjvevwoqv MÖvgwU Z cövq 20 eqi a i mxwgz gvîvq flr Dw `i Pvl n Q wkš m cöwz (6 eqi hver) flr Dw `i Pvl Avkcv ki MÖv gi `ª Z Qwo q co Q G mg MÖvg jv Z hme flr Dw `i Pvl nq Zvi g a N ZKzgvix ev A v jv fiv, kzg~jx, wkgyj, wgqwi`vbv, ivrkú Ges bxjkú ewk RbwcÖq Av jvp M elyvq KZ jv welq úó n q D V, hgb: evwoi Avkcv ki cwzz Rwg ev emzwfuv ZB flr Dw `i Pvl nq A bkuv mewr Pv li gz ewkifvm ÎB, KuvK ivj, e b, njy` ev Ab vb gmjv ev ev`vg RvZxq Mv Qi cwie Z GwU Pvl Kiv n Q Z e, Lye Kg msl K Drcv`KB ïaygvî flr Dw ` Pvl K i RxweKv wbe vn K i z`ª Pvlx `i gv SB flr Dw ` Pvl RbwcÖqZv jvf Ki Q mkj Jlwa Dw ` PvlxB Zv `i Rwgi 4 _ K 50 kzvs ki g a B Jlwa Pvl mxgve i L Q Gi g a ewkifvm Pvlx (29 Rb) 4 _ K 20 kzvs ki g a B Jlwa Dw ` Pvl K i Q kzkiv 40 fvm Pvlx e j Q, Jlwa Dw ` Pvl jvfrbk, 20 fvm e j Q gvwu Ab vb dm ji Abyc hvmx Ges 3 kzvsk e j Q Ab vb KviY, hgb weµq Ki Z myweav BZ vw` N ZKzgvix ev A v jv fiv, wkgyj Ges wgqwi`vbv h nzz AwaK cwigv Y H mg MÖvg jv Z Pvl nq mrb G wzbwu flr ev Jlwa Dw `i Pvl KZUzKz jvfrbk Zv we k ly Kiv nq AvL Ges njy` K biqv nq Zzjbv Kivi Rb hv Jlwa Dw `i gzb evwoi Avkcv k Pvl Kiv nq `Lv M Q h, cöwz kzvs k N ZKzgvix ev A v jv fiv, wkgyj Ges wgqwi`vbv Pv l jvf nq h_vµ g 330 UvKv, 600 UvKv Ges 1,564 UvKv Ab vb Dw ` hv Jlwa Dw `i cvkvcvwk AwaK cwigv Y Pvl wbh vm 135

140 evsjv ` k Jlwa Dw ` Pv li m vebv jvwgqv kvigxb Kiv nq Zb a AvL Pvl ewkifvm Jlwa Dw ` Pv li P q jvfrbk Z e njy` Pv li P q h Kv bv Jlwa Dw ` PvlB ewk jvfrbk flr Dw ` Pv l gwnjv `i e vck f~wgkv i q Q A b K e j Qb h, Zv `i xivb cö_g fl Ri Pviv ev exr flr Dw ` Pv l gwnjv `i e vck f~wgkv i q Q A b K e j Qb h, Zv `i xivb cö_g fl Ri Pviv ev exr msmön K i Zv `i K flr Pv l DrmvwnZ K i Q msmön K i Zv `i K flr Pv l DrmvwnZ K i Q Jlwa Dw ` jv evwoi Avbv PKvbv P mewr Pv li g ZvB Pvl Kiv nq d j gwnjviv mn RB Zv `Lv kvbv Ki Z cv i GQvov cyi liv Ab vb Kv R RwoZ _v K weavq Jlwa Pv l h _ó mgq w` Z cv i bv KviY, KDB Jlwa Dw ` Pvl K cöavb Avqg~jK RxweKv wn m e bq bvb bv Uv i h ai bi Jlwa Dw ` Pvl nq Zb a N ZKzgvixB ewk RbwcÖq N ZKzgvixi cvzvi duvuv duvuv Kvj `vm Pvlx `i Rb gv_v e _vi KviY n q `uvwo q Q KxUbvk Ki e envi N ZKzgvixi cvzvi Kvj `vm `~i Ki Z cvi Q bv G Jlwa Dw ` Pv l ivmvqwbk mvi ev Kvj `v Mi Kvi Y cvzvi KxUbvkK e env ii Î we kl IRb gvivz Kfv e K g hvq mveavbzv Aej ^b Ki Z n e wkš, wkš N ZKzgvixi cvzvi IRbB bv Uv i Jlwa Dw ` ivmvqwbk mvi I Gi Yv Y wepv ii GKwU KxUbvk Ki h _ Q e envi `Lv hvq wb ` kk Jlwa Dw ` Pv l ivmvqwbk mvi ev KxUbvkK e env ii Î we kl mveavbzv Aej ^b Kiv nq wkš, bv Uv ii MÖvg wj Z Jlwa Dw ` ivmvqwbk mvi I KxUbvk Ki h _ Q e envi `Lv hvq mikvi e vs Ki gva g Jlwa Dw ` Pv li Rb FY cö`vb Ki Q wkš K lkiv G FY bevi e vcv i Lye GKUv Drmvnx bq KviY: - Jlwa Dw `-Gi evrvi QvU, d j Zviv Kg cwigvy Rwg Z Gi Pvl Ki Z cv i ZvB F Yi cö qvrb nq bv wbh vm 136

141 evsjv ` k Jlwa Dw ` Pv li m vebv jvwgqv kvigxb - FY bevi Rb e vs K ÔRwgi `wjjõ eük ivlevi cö qvrb nq wkš ewkifvm K lkb f~wgnxb ev AwZ Aí cwigvy Rwgi gvwjk - Dciš y 1 wenv Rwgi Rb h FY cviqv hvq Zv Jlwa Dw ` Pv li Li Pi 3 fv Mi 1 fvm gvî bv Uv ii MÖvg jv Z Jlwa Dw ` e vck gvîvq e eüz nq hgb, nr gi MÊ Mv j N ZKzgvixi kiez/wgqwi`vbv/ivrkú Ges bxjkú Dw ` e eüz nq wkgyj g~j KvôKvwV b ev Ak iv M e eüz nq KD KD j¾vezx jzvi Ak wpwkrmvq e envi K i ivrkú ev bxjkú-gi e envi kixi Ges `uv Zi e _v wbivg qi Rb eûj cöpwjz wkgy ji g~j kvixwik `ye jzv Ges ev Zi e _v Dck g e eüz nq Aíeqmx gwnjviv GUvI e j Q h, N ZKzgvixi cvzv evuv jvwm q G GjvKvi A bk g qi gy Li `vm m i M Q N ZKzgvixi cvzvi im Mv qi isi Jlwa Dw ` evwoi Avbv P-Kvbv P mewr Pv li g ZvB Pvl Kiv P j evwoi gwnjviv mn RB Gi `Lv kvbv Ki Z cv ib Qwe Z `Lv hv Q emzwfuvi cv kb Jlwa Dw ` N ZKzgvix ev A v jv fivi Pvl Ges GKRb cwi ek m PZb K lk K - hvi x flr Pviv msmön K i Zv K flr Pv l DrmvwnZ K i Qb D¾ j Ki Z m g Kvj gn RwÊ mi wpwkrmvq e eüz nq e j Rvbv hvq, ZvQvov K wgbvkk wn m ei Gi mybvg i q Q H GjvKvi jvk Ak MÜv wfuvwgb wn m e e envi K i hšb kw³ e w Z kw³we `y, k Lg~j, nw cjvk, fvbpûvj Ges KLbI wkgy ji g~ji e eüz nq kzg~j Ges Zvjg~j gwnjv `i mv`vmªve-gi Î Ges j¾vezx M bvwiqvi wpwkrmvq e eüz nq cömªv e cö`vn Ges Wvqwiqvi ÎI kzg~ ji e env ii K_v kvbv hvq wbh vm 137

Microsoft Word - unit 05_Infinite Series_F.docx

Microsoft Word - unit 05_Infinite Series_F.docx Amxg aviv Ifiite Series BDwbU f~wgkv Abyμg I Amxg avivi g a GKwU cöz ÿ m úk i q Q Abyμ gi c` jvi g a MvwYwZK wpý e evi K i Amxg aviv cviqv hvq BDwb Ui D Ïk GB BDwbU k l Avcwb- Abyμg Kx Zv e vl v Ki Z cvi

Podrobnejšie

gvbbxq msm` m`m e ` `র Rb ev RU we køly I cwiexÿy bvu-2 ev RU Bbdi gkb ní W : cökvkkvj: Ryb, 2018 ev RU ch v jvpbv: ^v ^v RbM Yi gšwjk AwaKvi

gvbbxq msm` m`m e ` `র Rb ev RU we køly I cwiexÿy bvu-2 ev RU Bbdi gkb ní W : cökvkkvj: Ryb, 2018 ev RU ch v jvpbv: ^v ^v RbM Yi gšwjk AwaKvi gvbbxq msm` m`m e ` `র Rb ev RU we køly I cwiexÿy bvu-2 ev RU Bbdi gkb ní W : 218-19 cökvkkvj: Ryb, 218 ev RU ch v jvpbv: ^v ^v RbM Yi gšwjk AwaKvi mg~ ni g a Ab Zg Ges mikvi mkj bvmwi Ki ^v myi v c«`v

Podrobnejšie

G R U e vswks Kvh µ gi ÎgvwmK cöwz e`b (Rvbyqvwi-gvP 2019) dvbb vwýqvj BbK zkb wwcvu g U evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq XvKv

G R U e vswks Kvh µ gi ÎgvwmK cöwz e`b (Rvbyqvwi-gvP 2019) dvbb vwýqvj BbK zkb wwcvu g U evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq XvKv G R U e vswks Kvh µ gi ÎgvwmK cöwz e`b (Rvbyqvwi-gvP 2019) dvbb vwýqvj BbK zkb wwcvu g U evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq XvKv f wgkvt A_ bwzk gyw³ MYcÖRvZš x evsjv `k mikv ii wewfbœ iƒck íi Ab Zg jÿ 2021

Podrobnejšie

Microsoft Word - Final_Position Paper_Domestic Resource VS Pro-Poor Revenue_Bang_Sep-2012.doc

Microsoft Word - Final_Position Paper_Domestic Resource VS Pro-Poor Revenue_Bang_Sep-2012.doc BKzBwUwewW Ae vb cî IMF kz c~i Y cöyxz g~j ms hvrb Ki (f vu) AvBb-2012, GKwU ch v jvpbv Af š ixy m ú` msmön ebvg `wi`ª evüe ivr ^ Av`vq KŠkj 1. Dbœqb cöwµqvq ivr ^ Av`vq Ges Af š ixy m ú` mgvniy GKwU i

Podrobnejšie

GgweG cövmövg cöz ÿy I wm vší MÖnY cöwµqv Perception and Decision Making Process BDwbU 3 gvbyl wewfbœ Bw `ª qi mvnv h evb ii RM Zi evz v msmön K i Gme

GgweG cövmövg cöz ÿy I wm vší MÖnY cöwµqv Perception and Decision Making Process BDwbU 3 gvbyl wewfbœ Bw `ª qi mvnv h evb ii RM Zi evz v msmön K i Gme GgweG cövmövg cöz ÿy I wm vší MÖnY cöwµqv Perception and Decision Making Process BDwbU 3 gvbyl wewfbœ Bw `ª qi mvnv h evb ii RM Zi evz v msmön K i Gme evz v ms M ms M K `ªxq œvqyz š cöwiz nq œvqycöevn

Podrobnejšie

gva wgk wk v, wk vµg I wkïi µgwekvk-1 BDwbU-1 mgvr, ms wz, cö_v, cwievi I mncvvx Awa ekb-1 f~wgkv gvbyl mvgvwrk Rxe mgv R emevm Kiv gvby li mnrvz ag R

gva wgk wk v, wk vµg I wkïi µgwekvk-1 BDwbU-1 mgvr, ms wz, cö_v, cwievi I mncvvx Awa ekb-1 f~wgkv gvbyl mvgvwrk Rxe mgv R emevm Kiv gvby li mnrvz ag R gva wgk wk v, wk vµg I wkïi µgwekvk-1 BDwbU-1 mgvr, ms wz, cö_v, cwievi I mncvvx Awa ekb-1 f~wgkv gvbyl mvgvwrk Rxe mgv R emevm Kiv gvby li mnrvz ag R b i ci _ K wkï bvbv cöwzk~jzvi ga w` q mgv Ri Dc hvmx

Podrobnejšie

cør nvievi fvlv bxwz cwipvjbv KwgwUi m`m : wg. Av e`, wg. Ryev qi, wg. gylvr x cør nvievi B Uvib vkbvj z j wgkb cør nvievi B Uvib vkbvj z j wgkb n jv

cør nvievi fvlv bxwz cwipvjbv KwgwUi m`m : wg. Av e`, wg. Ryev qi, wg. gylvr x cør nvievi B Uvib vkbvj z j wgkb cør nvievi B Uvib vkbvj z j wgkb n jv cør nvievi fvlv bxwz cwipvjbv KwgwUi m`m : wg. Av e`, wg. Ryev qi, wg. gylvr x cør nvievi B Uvib vkbvj z j wgkb cør nvievi B Uvib vkbvj z j wgkb n jv ØvwqZ kxj bvmwik Zwii mgq QvÎQvÎx `i gb, kixi I g bvfv

Podrobnejšie

K wl wkÿv wkÿy -1 BDwbU - 1 Awa ekb - 1 f~wgkv K wl I K wl wkÿv Ges gva wgk wkÿvµ g K wl wkÿv evsjv ` ki Af šíixy Av qi (wrwwwc-i) w ig~ j A

K wl wkÿv wkÿy -1 BDwbU - 1 Awa ekb - 1 f~wgkv K wl I K wl wkÿv Ges gva wgk wkÿvµ g K wl wkÿv evsjv ` ki Af šíixy Av qi (wrwwwc-i) w ig~ j A K wl wkÿv wkÿy -1 BDwbU - 1 Awa ekb - 1 f~wgkv K wl I K wl wkÿv Ges gva wgk wkÿvµ g K wl wkÿv evsjv ` ki Af šíixy Av qi (wrwwwc-i) w ig~ j 2006-2007 A_ eq i K wl Lv Zi Ae`vb 21.11 kzvsk n e e j cöv jb

Podrobnejšie

K eogv ci c ÖZ vkv Avcbvi mš v bi fwel Zi Rb mn hvmx niqv

K eogv ci c ÖZ vkv Avcbvi mš v bi fwel Zi Rb mn hvmx niqv K eogv ci c ÖZ vkv Avcbvi mš v bi fwel Zi Rb mn hvmx niqv 1 2 3 4 5 6 7 8 eogv ci zj jv eogv ci cöz vkv wb q ïi K i c ÖwZwU M Ö W c ÖwZwU wk v_ xi Kx Rvbv DwPZ Ges Kx Ki Z mg_ n Z n e, wk vi gvb Zvi g~jm~î

Podrobnejšie

Microsoft Word - 05Mar1059 Admission book January MS 1 - bengali.doc

Microsoft Word - 05Mar1059 Admission book January MS 1 - bengali.doc fwz cyw Kv i qj GeviwWb wpj Wªb&m nm&wcuvj GB wjd ju eo wcö U AvKv i Ges Kw úduvi ww I cviqv hvq Aby iv a Ab Kvb di g U ev fvlvq mieivn Kiv hv e Kwci Rb `qv K i KvqvwjwU Wfjc g U K (01224) 554149 b ^ i

Podrobnejšie

2 Áv bi Drm Sources of Knowledge Áv bi DrcwË wkfv e N U? wk mi gva g N U? Gme cö kœi Rev e `vk wbkiv wfbœ wfbœ gz cö`vb K ib G msµvší D jøl hvm PviwU

2 Áv bi Drm Sources of Knowledge Áv bi DrcwË wkfv e N U? wk mi gva g N U? Gme cö kœi Rev e `vk wbkiv wfbœ wfbœ gz cö`vb K ib G msµvší D jøl hvm PviwU 2 Áv bi Drm Sources of Knowledge Áv bi DrcwË wkfv e N U? wk mi gva g N U? Gme cö kœi Rev e `vk wbkiv wfbœ wfbœ gz cö`vb K ib G msµvší D jøl hvm PviwU gz nj: AwfÁZvev`, eyw ev`, wepviev` I ^Ávev` eyw ev`

Podrobnejšie

May_2010.qxd

May_2010.qxd g-2010 May 2010 22Zg el câg msl v Volume-XXII, No. V Gwkqv I cökvš gnvmvmixq AÂ ji 2010 mv j A_ bwzk I mvgvwrk Rwic evsjv `k m ú K msw ß weeiyx A_ bwzk cöe w Z wkqyuv gš izv `w Y Gwkqvi `k jv Z wek A_

Podrobnejšie

Microsoft Word - AML circular-24 Bangla.doc

Microsoft Word - AML circular-24 Bangla.doc G Gg Gj mvkz jvi b ^i t 24 e e vcbv cwipvjk/cöavb wbe vnx Kg KZv evsjv ` k Kg iz mkj Zdwmjx e vsk I Avw_ K cöwzôvb gvwb jûvwis cöwz iva wefvm evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq, XvKv I qemvbu : www.bangladeshbank.org.bd

Podrobnejšie

CITYWIDE BEHAVIORAL EXPECTATIONS to Support Student Learning Student Intervention and Discipline Code and Bill of Student Rights and Responsibilities,

CITYWIDE BEHAVIORAL EXPECTATIONS to Support Student Learning Student Intervention and Discipline Code and Bill of Student Rights and Responsibilities, CITYWIDE BEHAVIORAL EXPECTATIONS to Support Student Learning Student Intervention and Discipline Code and Bill of Student Rights and Responsibilities, K-12 Effective April 2015 Department of Education

Podrobnejšie

Microsoft Word - bn_yesa-masih.doc

Microsoft Word - bn_yesa-masih.doc Cmv gmxn t Bmjv gi GK bex 1 Cmv gmxn : Bmjv gi GK bex (Pv P i wek wzi GK HwZnvwmK Av jl ) gvnv ` AvZvDi- inxg Abyev` nv mb gvngy` m úv`bv cö dmi Avãyi gvbœvb Avãyj vn knx` Avãyi ingvb islamhouse 1428-2007

Podrobnejšie

vik b ^i t ewkwbk/c.g~.cö./9g wb.c/393/2013/229 emikvwi wk K wbeüb I cöz qb KZ c (NTRCA) bv qg K v úvm, GKv WwgK feb (6ô Zjv), avbgwû, XvKv-1205 d v t

vik b ^i t ewkwbk/c.g~.cö./9g wb.c/393/2013/229 emikvwi wk K wbeüb I cöz qb KZ c (NTRCA) bv qg K v úvm, GKv WwgK feb (6ô Zjv), avbgwû, XvKv-1205 d v t vik b ^i t ewkwbk/c.g~.cö./9g wb.c/393/2013/229 emikvwi wk K wbeüb I cöz qb KZ c (NTRCA) bv qg K v úvm, GKv WwgK feb (6ô Zjv), avbgwû, XvKv-1205 d v t 8650883, I qemvbu t ntrca.teletalk.com.bd www.ntrca.gov.bd,

Podrobnejšie

c`v_ weávb BDwbU t 10 Av jvi cöwzmiy REFRACTION OF LIGHT f wgkv Av jv h gva gi ga w` q Mgb Ki Z cv i Zv K Av jvk gva g ev ^ Q gva g e j Av jv h Kv bv

c`v_ weávb BDwbU t 10 Av jvi cöwzmiy REFRACTION OF LIGHT f wgkv Av jv h gva gi ga w` q Mgb Ki Z cv i Zv K Av jvk gva g ev ^ Q gva g e j Av jv h Kv bv c`v_ weávb BDwbU t 10 Av jvi cöwzmiy REFRACTION OF LIGHT f wgkv Av jv h gva gi ga w` q Mgb Ki Z cv i Zv K Av jvk gva g ev ^ Q gva g e j Av jv h Kv bv ^ Q I mgmz gva gi ga w` q mij ilvq P j GK ^ Q gva gi

Podrobnejšie

e `wkk gỳ ªv bxwz wefvm evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq XvKv GdB mvk yjvi bs ww m ^i 2018 ZvwiL t AMÖnvqY 1425

e `wkk gỳ ªv bxwz wefvm evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq XvKv   GdB mvk yjvi bs ww m ^i 2018 ZvwiL t AMÖnvqY 1425 e `wkk gỳ ªv bxwz wefvm evsjv `k e vsk cöavb Kvh vjq XvKv www.bb.org.bd GdB mvk yjvi bs-35 11 ww m ^i 2018 ZvwiL t-------------------- 27 AMÖnvqY 1425 e `wkk gỳ ªvq jb ` bi mkj Aby gvw`z wwjvi wcöq g nv`qmy,

Podrobnejšie

Microsoft Word - Web site Data & Picture July-Sep 13

Microsoft Word - Web site Data & Picture July-Sep 13 wegb I qe mvb Ui Rb Z_ cöiy RyjvB- m Þ i 2013 1 PŠKm cöwk K-2012 cyi vi cö`vb t MZ 04 RyjvB 2013 ZvwiL NuvwU c v iw MÖvD Û PŠKm cöwk K-2012 cyi vi cö`vb Kiv nq D³ cyi vi weziy Abyôv b gvbbxq Kg Wvi KgvwÛs

Podrobnejšie

welq †KvW

welq †KvW welq KvW 1 5 0 we G Gd kvnxb K jr XvKv cövk-wbe vpwb cixÿv 2018 8g kªwy welq t evsjv `k I wek cwipq (m Rbkxj) mgq t 2 NÈv 30 wgwbu c~y gvb 70 ( h Kv bv 7wU cö kœi DËi `vi) 1. imyjcyi GjvKvwU cövk wzk m

Podrobnejšie

Dw ` evz v [evsjv `k evuvwbk vj mvmvbwui evsjv gylcî] 33Zg el 1g msl v AMÖnvqY 1425/wW m ^i 2018 cöavb m úv`k Aa vck W. bvrgyj Avjg m úv`k Aa vck W. w

Dw ` evz v [evsjv `k evuvwbk vj mvmvbwui evsjv gylcî] 33Zg el 1g msl v AMÖnvqY 1425/wW m ^i 2018 cöavb m úv`k Aa vck W. bvrgyj Avjg m úv`k Aa vck W. w Dw ` evz v [evsjv `k evuvwbk vj mvmvbwui evsjv gylcî] 33Zg el 1g msl v AMÖnvqY 1425/wW m ^i 2018 cöavb m úv`k Aa vck W. bvrgyj Avjg m úv`k Aa vck W. wgwni jvj mvnv Aa vck W. gvnv ` Avj gvrv Ï`x Avj dqvbx

Podrobnejšie

K wl I cjøx Dbœqb zj SCHOOL OF AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT evsjv `k D gy³ wek we` vjq BAE 2106 eb I Rxe ewpî FOREST & BIODIVERSITY jlk W. Gm Gg

K wl I cjøx Dbœqb zj SCHOOL OF AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT evsjv `k D gy³ wek we` vjq BAE 2106 eb I Rxe ewpî FOREST & BIODIVERSITY jlk W. Gm Gg K wl I cjøx Dbœqb zj SCHOOL OF AGRICULTURE AND RURAL DEVELOPMENT evsjv `k D gy³ wek we` vjq BAE 2106 eb I Rxe ewpî FOREST & BIODIVERSITY jlk W. Gm Gg iyûj Avwgb evsjv `k K wl M elyv KvDwÝj m úv`k W. gvt

Podrobnejšie

Bengali_TP_4_02_23 Dec.qxd

Bengali_TP_4_02_23 Dec.qxd ICIMOD Bwm gvw (ICIMOD) wn `ykzk wngvjq AÂ ji 8wU ^vaxb ` ki Ñ AvdMvwb vb, evsjv `k, fyuvb, Pxb, fviz, gvqvbgvi, bcvj Ges cvwk vb bi - mvwe K Dbœqb Kg Kv Ê wb ew`z m UviwU bcv ji KvVgvÛy Z AewöZ ICIMOD-Gi

Podrobnejšie

ivRkvnx K…wl Dbœqb e¨vsK

ivRkvnx K…wl Dbœqb e¨vsK ivrkvnx K wl Dbœqb e vsk cökv/ Kwnwe- 1/cwicÎ bs- 02 /2015 K `ªxq wnmve wefvm-1 wnmve mgvcbx AMÖvwaKvi ZvwiLt ÒFY Av`v q `vq kva FY köyxkiy n e ivaó 07 Ryb 2015 Lªxóvã 24 R ô 1422 e½vã mkj Rvbvj e e vck

Podrobnejšie

BDwbU 1 dmj msi Y I cvkvi ` ni cwiwpwz BDwbU 1 dmj msi Y I cvkvi ` ni cwiwpwz evsjv ` ki AvenvIqv dmj Drcv` bi Rb hgb Dc hvmx Zgwb dm ji wzki cvkvgvko

BDwbU 1 dmj msi Y I cvkvi ` ni cwiwpwz BDwbU 1 dmj msi Y I cvkvi ` ni cwiwpwz evsjv ` ki AvenvIqv dmj Drcv` bi Rb hgb Dc hvmx Zgwb dm ji wzki cvkvgvko BDwbU 1 dmj msi Y I cvkvi ` ni cwiwpwz BDwbU 1 dmj msi Y I cvkvi ` ni cwiwpwz evsjv ` ki AvenvIqv dmj Drcv` bi Rb hgb Dc hvmx Zgwb dm ji wzki cvkvgvko, Bù yi, ivmevjvb, AvMvQv BZ vw`i eske w i Rb I mnvqk

Podrobnejšie

Cenník motorov

Cenník motorov Motor / špecifikácia Industriálne GX Cena EUR GX25 GX25NT ST SC 309,00 GX25T ST 4 309,00 GX25T S4 309,00 GX25NT TE ZR 339,00 GX35 GX35NT ST SC 335,00 GX35T ST 4 335,00 GX35T T4 379,00 GX50 GX50NT ST SC

Podrobnejšie

ivóªweávb wefvm A vjvgbvb A v mvwm qkb, ivrkvnx wek we` vjq Rxeb m` m i bvg I wvkvbv Rxeb m`m bs bvg I wvkvbv 001 gv. Avey ev vi Avjx (1967) e emvqx Z

ivóªweávb wefvm A vjvgbvb A v mvwm qkb, ivrkvnx wek we` vjq Rxeb m` m i bvg I wvkvbv Rxeb m`m bs bvg I wvkvbv 001 gv. Avey ev vi Avjx (1967) e emvqx Z Rxeb m`m bs bvg I wvkvbv 001 gv. Avey ev vi Avjx (1967) e emvqx ZvjvBgvix, KvRjv, ivrkvnx 002 cö dmi Gg Avbmvi DÏxb cwipvjk wkÿv I M elyv Bbw wudu 003 W. gv. gkmỳ yi ingvb (1973) cö dmi (Ae.) 004 gv. AvQv`y¾vgvb

Podrobnejšie

a1805LIVING_THE_LOTUS_Bengali.pdf

a1805LIVING_THE_LOTUS_Bengali.pdf 5 2018 VOL. 152 Senior Editor: Koichi Saito Editor: Eriko Kanao Copy Editor: Staff members of Bangladesh Dharma Center Living the Lotus is published monthly by Rissho Kosei-kai International, Fumon Media

Podrobnejšie

Biology 1st-Paper Lecture sheet

Biology 1st-Paper Lecture sheet Wants More Updated Bangla e-books(pdf): cökvkk K vgweªqvb cvewj KkÝ cøu-2, jkvb mv K j-2 XvKv dvb : 9891919, 9881355 [cökvkk KZ K me ^Z msiw Z] cö_g ms iy : 25 Ryb, 2013 UªW gvk iwrt bs : 96504, kªwy-16,

Podrobnejšie

gvwmk Avj-Aveivi The Monthly AL-ABRAR iwr. bs-145 el -4, msl v-07 AvM 2015 Bs, whjk` 1436 wn., kövey 1422 evs cöwzôvzv I cöavb c ô cvlk dkxûj wgjøvz g

gvwmk Avj-Aveivi The Monthly AL-ABRAR iwr. bs-145 el -4, msl v-07 AvM 2015 Bs, whjk` 1436 wn., kövey 1422 evs cöwzôvzv I cöavb c ô cvlk dkxûj wgjøvz g gvwmk Avj-Aveivi The Monthly AL-ABRAR iwr. bs-145 el -4, msl v-07 AvM 2015 Bs, whjk` 1436 wn., kövey 1422 evs cöwzôvzv I cöavb c ô cvlk dkxûj wgjøvz gydzx Ave`yi ingvb (`vgvz evivkvzzûg) cöavb m úv`k gydzx

Podrobnejšie

gvwmk Avj-Aveivi The Monthly AL-ABRAR iwr. bs-145 el -5, msl v-04 g 2016 Bs, kvõevb 1437 wn., ˆekvL 1423 evs cöwzôvzv dkxûj wgjøvz gydzx Ave`yi ingvb

gvwmk Avj-Aveivi The Monthly AL-ABRAR iwr. bs-145 el -5, msl v-04 g 2016 Bs, kvõevb 1437 wn., ˆekvL 1423 evs cöwzôvzv dkxûj wgjøvz gydzx Ave`yi ingvb gvwmk Avj-Aveivi The Monthly AL-ABRAR iwr. bs-145 el -5, msl v-04 g 2016 Bs, kvõevb 1437 wn., ˆekvL 1423 evs cöwzôvzv dkxûj wgjøvz gydzx Ave`yi ingvb (ingzzjøvwn AvjvBwn) cöavb m úv`k gydzx Avikv` ingvbx

Podrobnejšie

Čiastka 205/2004

Čiastka 205/2004 Strana 4282 Zbierka zákonov č. 481/2004 Čiastka 205 481 o zvý še ní sumy za o pat ro va cie ho prí spev ku Vlá da pod a 4 ods. 4 zá ko na č. 236/1998 Z. z. o za o pat ro va com prí spev ku v zne ní zá

Podrobnejšie

Microsoft Word - Government Equity accounts & Guidelines doc

Microsoft Word - Government Equity accounts & Guidelines doc mikvwi BKzBwU wnmve I wb ` wkkv (2009-2010 A_ eqi ch š ) Government Equity Accounts and Guidelines (upto FY 2009-2010) A_ gš Yvjq A_ wefvm UªRvwi I FY e e vcbv AbywefvM wwgmgj AwakvLv mikvwi BKzBwU wnmve

Podrobnejšie

ঈদে মীলাদন্নবীর অসুস্থ ধারা

ঈদে মীলাদন্নবীর অসুস্থ ধারা Bmjvg cöpvi eÿ iv, iveiqv wiqv`, mšw`avie 2009 1430 C ` gxjv`ybœexi Amȳ aviv [ evsjv - Bengali] Avãyj vn knx` Avãyi ingvb m úv`bv : PŠayix Aveyj Kvjvg AvRv` islamhouse.com Gi mkj ^Z mevi Rb D y³ C ` gxjv`ybœexi

Podrobnejšie

vopredposv_noty_iba

vopredposv_noty_iba BOŽSKÁ SLUŽBA VOPRED POSVÄTENÝCH DAROV ff k kkkki A - men. ff k k k kz e k fk j k Te - ne, zmi - luj s. - ne, zmi - luj s. ff k kkkz ek s k fkj k kkkki 1. - be, - ne. A - men. f j j j j j j j k k k k Mo-j

Podrobnejšie

Microsoft Word - bn_ashrum_minal_fitrat.doc

Microsoft Word - bn_ashrum_minal_fitrat.doc cök wzmz `kwu ^fve (evsjv) عرش من لفطر [باللغة چكنغاچگة [ Abyev` mvbvdj vn bwri Avng` مرتجم : ثنا الله نذير محد m úv`bv Avãyj vn knx` Avãyi ingvb مر جعة : عبد الله شهيد عبد لرمحن Bmjvg cöpvi eÿ iv, iveiqv,

Podrobnejšie

DECRETO PAGINA WEB.pdf

DECRETO PAGINA WEB.pdf F @ T FI Q O P O Q O P O H É É ë Ê Ê ê î î Ï î ê î ê Ï Ï * +, -. / 0 1 / 2 / -3 0 4 / 5 6 7 / - -6 8 3 9, -4 3-8 6 2 : 6 1 ;8 6 0 < 6 8 6 - = > 4? / +, @ 0 < 3? ;6 0 < / 8 6 2 3-6 0 4 ;3 + B C E F G F

Podrobnejšie

Príloha č

Príloha č UVÁDZANIE RÁDIONUKLIDOV DO ŽIVOTNÉHO PROSTREDIA A VYNÁŠANIE PREDMETOV Z KONTROLOVANÉHO PÁSMA Oslobodzovacie úrovne, uvoľňovacie úrovne, úrovne aktivity vymedzujúce vysokoaktívny žiarič a najvyššie prípustné

Podrobnejšie

Čiastka 064/2004

Čiastka 064/2004 Strana 1598 Zbierka zákonov č. 135/2004 Čiastka 64 135 VY HLÁŠ KA Mi nis ter stva ži vot né ho pros tre dia Slo ven skej re pub li ky z 27. februára 2004 o dekontaminácii zariadení s obsahom polychlórovaných

Podrobnejšie

Čiastka 104/2004

Čiastka 104/2004 Strana 2558 Zbierka zákonov č. 252/2004 Čiastka 104 252 NA RIA DE NIE VLÁ DY Slo ven skej re pub li ky z 15. ap rí la 2004 o úhra de za vy ko na nie štát nych ve te ri nár nych čin nos tí súk rom ný mi

Podrobnejšie

Čiastka 7/2004 (017)

Čiastka 7/2004 (017) Strana 128 Zbierka zákonov č. 17/2004 Čiastka 7 17 ZÁKON zo 4. de cem bra 2003 o po plat koch za ulo že nie od pa dov Ná rod ná rada Slo ven skej re pub li ky sa uznies la na tom to zá ko ne: 1 Úvod né

Podrobnejšie

Čiastka 161/2004

Čiastka 161/2004 Strana 3746 Zbierka zákonov č. 379/2004 Čiastka 161 379 NA RIA DE NIE VLÁ DY Slo ven skej re pub li ky zo 16. júna 2004, kto rým sa mení a do pĺ ňa na ria de nie vlá dy Slo ven skej re pub li ky č. 199/2002

Podrobnejšie

Stat1_CV1 VES

Stat1_CV1 VES Štatistika 1 Cvičenie č. 1 Triedenie, Aritmetický priemer Príklad č. 1 Pri sledovaní výkonnosti zamestnancov sa v 20 sledovaných dňoch zistili nasledovné údaje o počte vybavených klientov počas smeny v

Podrobnejšie